«تبری»؛ از دیدگاه مکتب استبصار(2)

تألیفات در مطاعن و برائت

مصححان و محققانِ کتابِ حجیمِ «تشیید المطاعن»، فهرستی طولانی از تألیفات مطاعن و آثار و نوشته‌های «برائت» تهیه کرده‌اند. در بخش تألیفاتِ مستقل در موضوع تبری، به 298 عنوان اشاره کرده‌اند[1] و در بخش تألیفات غیرمستقل 35 کتاب.[2] ابتدای بخش دومِ فهرست،‌ این‌گونه نوشته‌اند: «‌گرچه تألیفاتی که ضمناً – به مناسبت‌های مختلف کلامی، حدیثی،‌تاریخی و… – به بحث مطاعن پرداخته بسیار زیاد است و استقصای آن مشکل؛ ولی ذکر برخی از کتاب‌های مهم در این زمینه خالی از لطف نیست.»[3] و در بخش تألیفات مطاعن و برائت به زبان اردو، به  نقل از کتاب «تألیفات شیعه در شبه قاره هند» نگاشته سیدشهسوار حسین نقوی، به 91 عنوان اشاره کرده‌اند.[4]

این فهرست را عبدالرضا مهدوی، نویسنده کتاب «اساس ایمان»، کامل کرده و در بخش تألیفات مستقل و نیمه‌مستقلِ[5] در این موضوع، به 528 عنوان اشاره کرده است.[6] و کتاب‌های غیر مستقلِ مطاعن را 69 مورد نگاشته است.[7]

در این فهرست، ‌در هر دو کتاب، به نقل از «معجم التراث الکلامی»[8] نام کتابی از سید مرحوم اعلی الله مقامه را نوشته‌اند:‌ «شرح خطبه شقشقیه- چاپی، سید کاظم رشتی (متوفی1259)»[9]

این کتاب‌ها خود طبقه‌بندی‌ شده و شامل رسته‌های مختلفی است. در ادامه به مهم‌ترین رسته‌ها و موضوع‌ها اشاره کرده و بعضی را توضیح می‌دهیم:

1. روایات مطاعن و برائت در کتاب‌های اهل‌سنت

جالب است بدانیم که در کتاب‌های اهل سنت نیز احادیث فراوانی وجود دارد که به شَکلی در مذمت اولی، دومی یا سومی یا همه آنهاست! کتاب‌های مختلفی به بررسی این جهت پرداخته‌اند. به چند نمونه از این روایات دقت کنید:

تصمیم جمعی از صحابه مانند اولی و دومی و سومی بر قتل پیامبر؛[10] بودن این سه نفر در لشکر اسامه و تخلف از آن با اینکه رسول‌خدا فرمود: «لشکر اسامه را تجهیز کنید؛ خدا لعنت کند کسی را که از آن تخلف کند»؛[11] آنچه حضرت زهرا سلام الله علیها درباره این سه فرمودند.[12]  یا نقل پشیمانی خودِ اولی از حمله و جسارت به خانه حضرت امیر علیه‌السلام. (فوَددتُ انّی‌ لم‌اکشِف بیتَ فاطمة)[13] و موارد فراوان دیگری که در کتاب‌های مخالفان در مطاعن آنان و برائت از آنان می‌توان یافت.

2. راویان اخبار مطاعن و برائت

جمع‌آوری احادیث اهل‌سنت درباره بحث برائت، مستلزم بررسی راویان این احادیث است. فهرست دیگری که در موضوع مطاعن جالب به نظر می‌رسد، فهرستِ نام‌های راویانی است در کتاب‌های اهل سنت که احادیث مطاعن را نقل کرده‌اند. با توجه به جوّ شدید خفقان در زمان ائمه معصومین علیهم‌السلام از ناحیه دشمنان (بنی‌امیه و بنی‌عباس)، اقدام به نقل چنین احادیث و اخباری خطر بزرگی بوده است. در مقدمه کتاب «تشیید المطاعن» به 58 نفر اشاره شده و توضیح مختصری درباره سابقه هر یک در نقل این اخبار آمده است:[14] اینکه هر یک درباره کدام یک از ائمه کُفر (اولی یا دومی یا سومی) طعنی را نقل کرده‌اند و چه گفته‌اند یا اینکه از نظر علم رجال در چه درجه‌ای از توثیق قرار دارند.

3. برائت و مطاعن در آیات

«آیات البرائة» موضوع دیگری است که درباره آن نیز کتاب‌هایی نوشته شده است. با توجه به بررسی‌های انجام شده در این بخش می‌توان آیات برائت  را سه دسته دانست: در بعضی آیات قرآن به طور صراحت بحث برائت با لفظِ «برائت و تبری» بیان شده است.[15] آیات فراوانی هم نصّ در این مسئله است اگرچه لفظ برائت در آن به کار نرفته است؛ به این معنا که خداوند متعال به هدایت و راه مستقیم توصیه کرده است و از انحراف پرهیز داده است.[16]  این نوع از آیات با توجه به روایات معصومان علیهم‌السلام در بخش پرهیز از انواع انحرافات، به موضوع برائت و بیزاری پرداخته است و این دسته از آیات، فراوان است.[17] دسته سوم، از دید مکتبی سرچشمه می‌گیرد: از نظر مکتب بزرگان، آیه‌های فراونی در باطن و تأویل، دَلالت بر تبری دارد و یکی از ویژگی‌های تفسیریِ مکتب ما بررسی همین آیات مبارکه است. در توضیح امتیازهای مکتب در مسئله تبری، به طور مفصل به این نکته خواهیم پرداخت.

4. برائت و مطاعن  در روایات شیعه

این عنوان خود شامل بخش‌های مختلفی است و از دیدگاه‌های گوناگون درباره‌ آن بحث شده و کتاب‌ها نوشته شده است. بخش‌هایی همچون ارزش و اهمیت بحث برائت؛ چراکه روایات فراوانی درباره ارزش و جایگاه برائت وجود دارد با پیام‌هایی نظیر این پیام‌ها: نجات در ولایت و برائت است، برائت برتر از ولایت است، برائت و معرفت، دین یعنی حبّ و بغض، لعن راه رسیدن به حقیقت ایمان و معرفت خدا، کامل شدن دین در بیزاری از دشمنان و… . و بخش‌هایی درباره صفات لعن‌شدگان و برائت از آنان همچون: تصریح به کفر و شرک و نفاقِ سران کفر و نفاق، احادیثی درباره لعن دشمنان (فضیلت لعن، وجوب بیزاری از دشمنان، و…)، برائت از دشمنان عموماً، برائت از سران صحیفه، برائت از خلفای غاصب، برائت از اولی و دومی بخصوصهما، برائت از عایشه، برائت از بنی‌امیه، برائت از ناکثین و قاسطین و مارقین، برائت از نواصب، برائت از منکرین ولایت، برائت از خاذلین، برائت دشمنان اهل‌بیت از یکدیگر در قیامت. به چند نمونه کوتاه در بخش اهمیت بحث برائت توجه کنید:

رسول‌خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: مَنْ أَحَبَّ أَعْدَاءَنَا فَقَدْ عَادَانَا وَ نَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ بَرِي‏ء[18]

و فرمودند: إِنَّ وَلَايَتَكَ لَا تُقْبَلُ إِلَّا بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكَ وَ أَعْدَاءِ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِكَ [19]

ابوحمزه ثمالی از حضرت باقر علیه‌السلام پرسید: مَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ؟ حضرت فرمودند:  يُصَدِّقُ اللَّهَ وَ يُصَدِّقُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فِي مُوَالاةِ عَلِيٍّ وَ الِايتِمَامِ بِهِ وَ بِأَئِمَّةِ الْهُدَى مِنْ بَعْدِهِ وَ الْبَرَاءَةُ إِلَى اللَّهِ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ كَذَلِكَ عِرْفَانُ اللَّه‏[20]

حضرت باقر علیه‌السلام فرمودند: تُوَالِي أَوْلِيَاءَ اللَّهِ وَ تُعَادِي أَعْدَاءَ اللَّهِ وَ تَكُونُ مَعَ الصَّادِقِينَ كَمَا أَمَرَكَ اللَّهُ [21]

حضرت صادق علیه‌السلام فرمودند: رَبَّنَا فَأَحْيِنَا مَا أَحْيَيْتَنَا عَلَى مُوَالاتِهِمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِهِمْ‏ وَ التَّسْلِيمِ لَهُمْ وَ الرَّدِّ إِلَيْهِمْ [22]

حضرت رضا علیه‌السلام فرمودند: کمالُ الدّينِ ولايتُنا و البَرائةُ مِن اَعدائِنا[23]

5. برائت در ادعیه

کتاب‌هایی و نوشته‌هایی با محوریت این موضوع نوشته شده است. در نوع عبارات دعاها این بحث مطرح است. دعاهایی همچون: دعاهایی که در تعقیبات نمازهای پنجگانه شبانه‌روزی رسیده است، بعضی از دعاهای سجده شکر، قنوت نماز وتر، دعای روز چهارشنبه، صلوات عصر پنجشنبه، تعقیب نماز صبح روز جمعه، دعای ندبه، دعاهایی در ماه مبارک رمضان، دعاهایی در ایام عید غدیر، دعای روز مباهله، در اعمال شب و روز عاشورا، تلقین میت، لعن هنگام دیدن‌ آبجو و شطرنج. به چند عبارت از باب نمونه اشاره می‌کنیم:

امام صادق علیه‌السلام فرمودند: این دعا را در هر صبح و شام ترک نکن:

اللهم انی اصبحت استغفرک فی هذا الصباح و فی هذا الیوم لاهل رحمتک و أبرءُ الیک من اهل لعنتک اللهم انی اصبحتُ ابرءُ الیک فی هذا الیوم و فی هذا الصباح ممن نحن بین ظهرانَیهم من المشرکین و مما کانوا یعبدون انهم کانوا قومَ سوء فاسقین اللهم اجعل ما انزلت من السماء الی الارض فی هذا الصباح و فی هذا الیوم برکة علی اولیائک و عقابا علی اعدائک اللهم وال من والاک و عاد من عاداک… اللهم العن فلانا و فلاناً و الفِرق المختلفة علی رسولک و ولاة الامر بعد رسولک و الائمه من بعدهم و شیعتهم… و اگر شب بخواند به جای اصبحتُ، امسیتُ بگوید.[24]

در دعای روزهای ماه مبارک رمضان: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ابْعَثْنِي عَلَى الْإِيمَانِ بِكَ وَ التَّصْدِيقِ بِرَسُولِكَ وَ الْوَلَايَةِ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ الِائْتِمَامِ بِالْأَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ الْبَرَائَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِهِمْ‏ فَإِنِّي قَدْ رَضِيتُ بِذَلِكَ [25]

فرمایش امام صادق علیه‌السلام در دعای بعد از نماز عید غدیر: و أكملت الدين بموالاتهم و البرائة من‏ عدوهم[26]

6. برائت در زیارات

با توجه به مناجاتی از حضرت صادق علیه‌السلام، نفْس زیارت، اظهار تبرّی و برائت است. [27] تصریح به مسئله برائت در فقرات زیارات چنان گسترده است که شاید افزون از حدّ احصا باشد. کتاب‌های مختلفی در این زمینه نگاشته شده است. به چند نمونه از فقرات زیارات توجه کنید:

در زیارت عاشورا از امام باقر علیه‌السلام: أَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ إِلَيْكُمْ بِمُوَالاتِكُمْ وَ مُوَالاةِ وَلِيِّكُمْ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ النَّاصِبِينَ لَكُمُ الْحَرْبَ وَ بِالْبَرَاءَةِ مِنْ أَشْيَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ [28]

و همچنین: بِالْبَرَاءَةِ مِمَّنْ أَسَّسَ الْجَوْرَ وَ بَنَى عَلَيْهِ بُنْيَانَهُ وَ أَجْرَى ظُلْمَهُ وَ جَوْرَهُ عَلَيْكُمْ وَ عَلَى أَشْيَاعِكُمْ بَرِئْتُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَيْكُمْ مِنْهُمْ

در زیارت جامعه یازدهم: جِئْتُكَ يَا مَوْلَايَ زَائِراً لَكَ وَ مُسَلِّماً عَلَيْكَ وَ لَائِذاً بِكَ وَ قَاصِداً إِلَيْكَ أُجَدِّدُ مَا أَخَذَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَكُمْ فِي رَقَبَتِي مِنَ الْعَهْدِ وَ الْبَيْعَةِ وَ الْمِيثَاقِ بِالْوَلَايَةِ لَكُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِكُمْ‏ مُعْتَرِفاً بِالْمَفْرُوضِ مِنْ طَاعَتِكُم‏[29]

در زیارت عاشورای غیر معروفه: وَ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِي أَكْرَمَ يَا مَوَالِيَّ مَقَامَكُمْ وَ شَرَّفَ مَنْزِلَتَكُمْ وَ شَأْنَكُمْ أَنْ يُكْرِمَنِي بِوَلَايَتِكُمْ وَ مَحَبَّتِكُمْ وَ الِائْتِمَامِ بِكُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِكُمْ‏ [30]

در زیارت حضرت رضا علیه‌السلام: أَبْرَأُ مِنْ كُلِّ وَلِيجَةٍ دُونَهُمْ … اللَّهُمَّ إِنِّي أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِاللَّعْنَةِ عَلَيْهِمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُمْ‏ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ [31]

در دعای وداع با حضرت ابوالفضل علیه‌السلام از حضرت صادق صلوات الله علیه: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَوَفَّنِي عَلَى الْإِيمَانِ بِكَ وَ التَّصْدِيقِ بِرَسُولِكَ وَ الْوَلَايَةِ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِهِمْ‏ [32]

در زیارت نواب اربعه: جِئْتُكَ مُخْلِصاً بِتَوْحِيدِ اللَّهِ وَ مُوَالاةِ أَوْلِيَائِكَ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ أَعْدَائِهِمْ‏ وَ مِنَ الَّذِينَ خَالَفُوكَ يَا حُجَّةَ الْمَوْلَى[33]

موضوع‌های دیگری نیز وجود دارد که در کتاب‌های کوچک و بزرگ به آن پرداخته‌اند. و ما در این قسمت فقط به تیتر آنها اکتفا می‌کنیم:

7. برائت در اشعار

8. مباحثی پیرامون تقیه و ارتباط آن با بحث برائت

9. برائت خداوند از کفار و شیاطین و…

10.برائت انبیا علیهم‌السلام، فرشتگان و صالحان امت‌های گذشته از کفار و مشرکان

11.برائت در ادیان مختلف الهی و غیر الهی

12.برائت در مذاهب و فرق اسلامی به نقل از صحابه و تابعین تا امروز

13.برائت فرقه‌های گوناگون عامه از روافض (شیعیان)

14.برائت پیشوایان معصوم علیهم‌السلام از فرقه‌های باطل و بدعت‌گزاران و متصوّفه و غالیان و… .

15.ردیه‌نویسی بر نویسندگان سنی‌مذهب

16.فهرست مطاعن خلفای غاصب[34]

برای آشنا شدن اجمالی با زحمات نویسندگان شیعی، بجاست به بررسی چند نمونه بپردازیم. در هر نمونه با سبکی از تألیفات مطاعن و برائت آشنا می‌شویم.

ادامه دارد…

———————————