شرح حديث شريف
من مات و لم‌يعرف امام زمانه
فقد مات ميتة جاهلية
و جواب بعض سؤالات
از مصنفات:
عالم ربانی و حکیم صمدانی
مرحوم آقای حاج محمد باقر شریف طباطبایی
اعلی‌الله مقامه
«* رسائل جلد 6 صفحه 158 *»
بسم اللّه الرحمن الرحيم
الحمد للّه و الصلوة و السلام علي الذين اصطفي و اللعنة علي من سلك سبيل الردي.
چون يكي از برادران چند فقره سؤال فرموده و جواب از اين حقير خواسته و امتثال ايشان بر من لازم بود مبادرت در امتثال ايشان كردم و اميدوار از بركت دعاي ايشانم كه خداوند به بركت وجود حضرت بقية اللّه عجل اللّه فرجه به وساطت اولياي ايشان مرا موفق به صواب در جواب كند و اجري به اين واسطه در جميع مواطن عطا فرمايد. پس ايراد هريك از فرمايشات را ميكنم و جوابي در تلو آن عرض ميكنم.
فرمودهاند: بسم اللّه الرحمن الرحيم و به نستعين الحمد للّه رب العالمين و صلي اللّه علي محمّد و آله الطاهرين و لعنة اللّه علي اعدائهم و غاصبي حقوقهم و ناصبي شيعتهم و منكري فضائلهم اجمعين.
عرض ميشود: كه اگرچه اين فقرات را جوابي نيست و لكن في الجمله اشارهاي به مقصود ايشان بشود از براي آنكه كساني ديگر بدانند بد نيست. پس عرض ميشود كه جناب صاحب كلام در اين فقرات مختصره بيان اعتقادات خود را كرده و به جميع دين و اركان آن كه از آسمان نازل شده اقرار فرموده چرا كه اول استعانت به اسم خداوند جسته و بعد حمد و ثناي او را كرده و بعد به واسطه صلوات بر محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم اظهار تولّي خود را از براي جميع دوستان خداوند كرده چرا كه در آل محمّد داخلند جميع تابعان و شيعيان ايشان چنانكه در اخبار وارد شده. و بعد به واسطه لعن كردن خود اظهار تبري خود را نموده از جميع دشمنان خدا و رسول و ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم و اكتفا به اجمال نكرده و تفصيل داده كه آن دشمنان كساني هستند كه غصب حق ايشان كرده و عداوت با شيعيان ايشان كردهاند و چون منكري فضائلهم را بعد از ناصبي شيعتهم ذكر كرده اظهار اين معني را كرده كه چنانكه از براي ائمه طاهرين فضائلي است از براي شيعيان ايشان هم فضائلي است
«* رسائل جلد 6 صفحه 159 *»
و اظهار براءت از منكرين فضائل شيعيان ايشان هم سلام اللّه عليهم نموده. خداوند به بركت وجود اولياي حضرت بقية اللّه عجل اللّه فرجه كه ما و ايشان و ساير مؤمنان را بر آنچه ايشان نوشتهاند ثابت بدارد در دنيا و برزخ و آخرت چرا كه غير از اين ديني از آسمان به زمين نازل نشده و ساير اعتقادات همه فروع و شاخ و برگ اين اعتقادات است و اعتقاد به جميع اينها نكرده مگر مؤمني كه خداوند آزموده باشد باطن قلب او را و ايمان را در آن ثبت كرده باشد و او را مؤيد به روح القدس فرموده باشد و باقي مردم به بعض اينها ايمان آوردهاند و به بعضي كافر شدهاند. اعاذنا اللّه من الهلكات بحق محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم.
فرمودهاند: و بعد به شرف عرض عالي ميرساند كه محضاً للّه و لرسوله9 به عرض فدوي رسيده من اوله الي آخره و منت بر فدوي گذارده جواب عرايض را مفصلاً بيان فرماييد كه از بركت سركار رفع شبهات بشود و از گرداب هلاكت به ساحل نجات رسيم و به مصداق ما علي الرسول الاّ البلاغ اتمام حجت بشود.
عرض ميشود: كه مراد از خواستن بيان مفصل رفع شبهات است پس اگر رفع آنها به بيان مختصر هم بشود احتياج به تفصيل نيست و چون مجال تفصيل ندارم عفو خواهند فرمود و نه آنقدر تفصيل در كتاب ارشاد العوام و غير آن داده شده در اين مسائل كه بتوان زياده بر آن چيزي گفت و نوشت. بلي اگر كسي ربط كلمات مباركه آن را نتواند بدهد و منافاتي بفهمد همان موضع را سؤال كند ان شاء اللّه ربط آنها را خواهد فهميد و منافاتي نخواهد ديد. و مراد از آيه شريفه ما علي الرسول الاّ البلاغ كه جناب سائل فرمايش فرمودهاند بسي واضح است كه در اين موضع رسول خدا9 نيست و باز بسي واضح است كه مراد رسولي ديگر كه از جانب خداوند وحي به او ميرسد به واسطه جبرئيل يا ملکي ديگر و معصوم و مطهر است از هر گناهي و خلافي با خدا نكرده نيست چرا كه به ضرورت اسلام رسولي كه بدون واسطه بشر وحي از خداوند بگيرد بعد از خاتم النبيين صلوات اللّه عليه و آله نيست و تا روز قيامت
«* رسائل جلد 6 صفحه 160 *»
نخواهد آمد پس مراد از رسولي كه جناب ايشان فرمايش فرمودهاند رسولي است كه وحي الهي را به واسطه رسول خدا9 دانسته. و باز بسي واضح است كه مراد رسولي كه بلا واسطه از رسول خدا9 گرفته نيست بلكه مراد رسولي است كه به واسطه راويان عادل از ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم طبقاً عن طبق مطلع بر وحي الهي شده. و باز بسي واضح است كه مراد رسولي كه مطلع باشد بر جميع وحيي كه خداوند بر رسول خدا9 فرستاده نيست اگرچه به واسطه راويان عادل طبقاً عن طبق باشد چرا كه بسي واضح است كه به غير از ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم احدي بر جميع وحي منزل بر پيغمبر9 مطلع نيست. پس مراد از رسول در اين موضع رسولي است كه در رفع امثال شبهاتي كه جناب سائل بيان فرموده مطلع باشد بر وحي الهي كه به آن رسيده به واسطه راويان اخبار و ناقلان آثار و كسي بحث نكند كه اين معني واضح بود و سؤالي هم از اين فقره نشده بود، چرا به عبث خود را به زحمت انداختي چرا كه اگرچه امر به همينطور است كه انسان محل بحث ميشود در ايراد امور واضحه و لكن خداوند مروتي به معاندين ما بدهد و دفع شرّ ايشان را از ما بكند كه چه بسيار از اين قبيل ايرادات بر ما كردهاند كه هميشه بايد ما توضيح واضحات بكنيم و اگر بعد از توضيح هم از ما قبول كنند راضي هستيم و قبول نميكنند و لكن شايد يك نفري در ميان مردم يافت شود كه بسا به جهت شبهه معاندين شكي از براي او حاصل شود پس رفع شبهه و شك او لازم است و بسا آنكه اگر مراد از اين آيه را در اينجا شرح نميكردم معاندي افترا به جناب سائل ميزد كه چون اين آيه را ايراد كرده به پيغمبري فلاني قائل شده و از اين جهت كافر شده و خلاف ضرورت كرده.
و مگو كه احدي اين افترا را نميزد چرا كه واضح است كه اين خيالات را كسي نميكند كه بسا آنكه جناب سائل به واسطه شبهه معاندي كه در كتاب ارشاد يا غير آن به لفظ امامي يا حاكمي و امثال اينها كرده براي ايشان اضطرابي دست داده كه سؤال
«* رسائل جلد 6 صفحه 161 *»
فرمودهاند و جواب خواستهاند چنانكه فقرات سؤال خواهد آمد و خواهي دانست. پس عمداً اين فقره را شرح دادم كه بداني بر اينجور فقرات اگر در كتابي و كلامي باشد و كسي بحث كند، بحث او از راه عناد است و اگر كسي آن بحث را ديد از معاندي مضطرب نشود و بداند كه از راه عناد بوده.
فرمودهاند: مسأله اول ترجمه و تفسير و تأويل ظاهر و باطن حديث شريف من مات و لم‌يعرف امام زمانه فقد مات ميتة جاهلية است بيان بفرماييد كه امام زمان غير مهدي بن الحسن است سلام اللّه عليه يا خير؟
عرض ميشود: كه ترجمه امام، پيشوا است و اين معني پيشوايي عمومي دارد كه مأموم بايد تابع و پيرو امام باشد و فرمودند انما جعل الامام ليؤتمّ به چه در اقوال و چه در افعال و چه در اخلاق و الاّ از جهت مخالفت نه امام امام است و نه مأموم مأموم.
و اما تفسير معني آن عمومي دارد پس ميشود كه تفسير را به طور ظاهر كرد و ميتوان به طور باطن يا تأويل. و اما تأويل گاهي به جاي تفسير استعمال ميشود و گاهي در مقابل ظاهر و باطن و معني مقابلي آن اين است كه لفظ را از موضوعله آن صرف كرده و در جايي ديگر به مناسبتي معني كنند و اين لفظ در اين معني به طور مجاز خواهد بود به قواعد ظاهره. و اما معني ظاهر آن است كه لفظ را در موضوعله خود استعمال كنند و بعضي ظاهر را در جايي استعمال ميكنند كه احتمال خلافي در آن راهبر باشد و در مقابل اين ظاهر لفظ نص استعمال ميكنند كه متحمل احتمال نباشد. و اما باطن، معني كردن لفظ اثر است در مقام مؤثر و تفصيل معني هريك از اينها در كتب مشايخ اعلي اللّه مقامهم بسيار است و ندانستن اصطلاحات في نفسه موجب شبهات نيست نهايت بايد در استعمالات رجوع به صاحب اصطلاح كرد. پس رجوع كنيم در بيان كردن معني حديث شريف كه فرمودند هركس مرد و نشناخت امام زمان خود را پس به تحقيق كه مرده است مانند مردن اهل جاهليت.
«* رسائل جلد 6 صفحه 162 *»
پس عرض ميشود كه مراد از امام در اين حديث شريف جميع كساني هستند كه از جانب خداوند عالم مأمور شدهاند كه به خلق برسانند رضا و غضب او را و بر جميع خلق واجب شده كه بيانكنندگان رضا و غضب خدا را اول بشناسند تا بتوانند از ايشان اخذ كنند و معلوم است كه اگر ايشان را نشناختند و جايز باشد كه نشناسند نتوانند راه به سوي رضا و غضب ببرند و چون رضا و غضب خداوند را در افعال و اقوال و احوال و اخلاق خودشان ندانستند نتوانند عبادت و بندگي خداوند را به جاي آورند و چون عبادت خداوند را به جاي نياورند بيدين و جاهل به رضا و غضب خداوند خواهند بود و هركس بر چنين حالي مُرد، مُردن آن همان مُردن جاهليت است.
پس در هر زمان بايد كه خلق اول بشناسند بيانكنندگان رضا و غضب الهي را تا بتوانند از ايشان و به واسطه ايشان پي ببرند به رضا و غضب الهي و عمل كنند تا از اهل جاهليت نباشند. پس ميشود كه آن بيانكننده پيغمبر باشد يا وصي او باشد يا حكايتكننده از ايشان باشد و حكايتكننده ميشود بلاواسطه باشد كه خود از پيغمبر يا از وصي او اخذ كرده و ميشود كه به‌واسطه باشد و ميشود كه واسطه يكي باشد يا متعدد و ميشود كه در طبقات متعدده در هر طبقه هر سابقي از براي لاحقي حكايت كند و باز آن لاحق سابق شود و از براي لاحقي ديگر حكايت كند. پس لاحقي كه سابقي را عادل و امين دانست قبول حكايت او را كرد و اين امر اختصاص به عصري دون عصري و زماني دون زماني ندارد و هر سابقي امام لاحق است كه اگر لاحق سابق را شناخت متدين شد و الاّ بر جهل خود باقي ماند از زمان آدم گرفته تا زمان خاتم9 تا اين زمان بر نسقي كه عرض شد هر سابقي حاكي از خداوند با شرايط حكايت امام لاحق است و اين حديث شريف در جميع فقراتش عام است و تخصيص عام بدون دليل شرعي جايز نيست.
و اما امام به معني خاص كه مخصوص به ائمه اطهار است سلام اللّه عليهم و مخصوص به ابراهيم خليل7 است در اين حديث شريف منظور نيست.
«* رسائل جلد 6 صفحه 163 *»
آيا نه اين است كه قبل از اظهار امر امامت حضرت امير صلوات اللّه عليه مسلمين به حضرت رسول9 چون جاهل بودند به آن و به ايشان اظهار نشده بود معذور بودند و بعضي بر همان حال از دنيا رفتند و مؤمن هم بودند مثل حمزه سيد شهداء و باقي مرتحلين از مسلمين در آن عصر و امام خود را اگر نشناخته بودند مؤمن نبودند پس امام زمان خود را شناخته بودند و مؤمن بودند و مراد از امام زمانشان، خود حضرت رسول9 بود.
و اگر بگويي كه حضرت رسول9 امام هم بودند مثل حضرت ابراهيم خليل7، عرض ميكنم حضرت آدم و نوح و موسي و عيسي و اوصياي ايشان: امام به معني خاص نبودند و مؤمنين به ايشان مؤمن بودند و از اهل جاهليت نبودند يقيناً. پس معلوم است كه امام در اين حديث شريف امام به معني عام است كه هركس مؤمن شده امام زمان خود را شناخته و باز معلوم است كه اگر كسي امام سابق را به معني عام يا به معني خاص شناخت و امام زمان خود را نشناخت كه بيان كند از براي او شريعت اهل شريعت را در زمان خود او، از اهل جاهليت است چرا كه جاهل است به جميع تكاليف خود از امور اعتقاديه و عمليه كلاً و اگر كسي شناخت بيانكننده شريعت اهل شريعت را و از او گرفت و اقتدا كرد به او در اعتقادات و اعمال، مؤمن است به ضرورت اسلام و ايمان بلكه به ضرورت هر ديني كه از آسمان به زمين آمده. پس معلوم است كه امام زمان خود را شناخته به ضرورت ايمان و اسلام و اگر نشناخته بود مؤمن نبود.
پس معلوم شد مراد از امام زمان در اين حديث شريف، امام به معني عام است نه امام به معني خاص و امام به معني عام، هر مبيّن رضا و غضب الهي است. پس به اين معني شيعيان هم امام هستند و هركس شيعه ثقه عادلي را نشناخت كه امور اعتقاديه و عمليه خود را موافق وحي الهي از او اخذ كند جاهل است و از اهل جاهليت محسوب است و به اين معني است كه هر مقتدايي امام است و هر مقتدي مأموم، و به اين معني
«* رسائل جلد 6 صفحه 164 *»
است كه استاد هر فني و علمي امام است پس استادان در فقه ائمه فقهند و استادان در حكمت ائمه حكمتند و اين معني متداول است در ميان مسلمانان و مؤمنان و محل اشكالي نيست اين معني.
پس چون اين معني واضح شد معلوم است كه در اين زمان هم هركس امام زمان خود را نشناخت و بر حال جهل مرد جاهل به دين و مذهب مرده و از اهل جاهليت است و معلوم است كه امام زمان خود را به معني خاص نيز بايد بشناسد چرا كه امام به معني عام در اين زمان بايد از او بگويد و از جانب او بايد بيان كند پس حديث بر عموم خود باقي است و امام خاص را هم شامل است. پس هركس امام زمان را به معني خاص كه بقيّة اللّه بن الحسن العسكري8 است و امام عام را كه علماي عدول و نايبان عام او هستند در زمان غيبت او نشناخت جاهل است به دين و مذهب او و اگر مرد جاهل مرده و بيدين و بيمذهب است و ان شاء اللّه اشكالي باقي نماند در حديث شريف و معني آن.
فرمودهاند: اگر مهدي بن الحسن7 است او ظاهر است يا غايب و اگر ظاهر است به چه نحو ظاهر است و براي كه ظاهر است و اگر غايب است به چه نحو غايب است و براي كه غايب است، يا آنكه براي همه ظاهر است يا آنكه از براي همه غايب است؟
عرض ميشود: از عنوان سابق معلوم شد كه امام معني عامي دارد و معني خاصي و در حديث شريف معني عام مقصود است و چون معني عام شامل معني خاص است پس معني خاص هم مقصود است و معلوم است كه اگر كسي حضرت بقية اللّه بن الحسن العسكري عجل اللّه فرجه را نشناخت و مرد مردن او مردن جاهليت است و واجب است كه او را بشناسد و داخل بديهيات است كه او غايب است و او را به وصف امامت كسي نميشناسد بشخصه و بسا آنكه بعد از اظهار امر خود بسياري از مردم بگويند كه ما اين شخص را ديده بوديم و نميدانستيم كه امام زمان است و بسا آنكه براي بعضي
«* رسائل جلد 6 صفحه 165 *»
شيعيان خود هم به وصف امامت ظاهر بشود در وقت حاجت چنانكه حكايات بسيار از اشخاص نقل شده و در جايي ديدم كه از كتاب صراط المستقيم از شيخ بهائي عليه الرحمة نقل كرده بود جمعي از شيعيان را كه در غيبت كبري خدمت ايشان رسيدهاند و خود را به ايشان شناسانيدهاند و لكن شك در اين نيست كه از براي عامه دوستان خود ظاهر نيستند و شك در اين نيست كه عامه دوستان بايد آن حضرت را بشناسند و اگر نشناسند و بميرند جاهل مردهاند و لكن معني شناختن، ديدن با چشم نيست. آيا نه اين است كه بر كل مردم واجب است كه خداي خود را بشناسند و پيغمبر را و ساير ائمه: را بشناسند و مراد اين نيست كه واجب است آنها را با چشم ببينند بلكه شناختن هر چيز فرع وجود او است و آن چيز هرطوري كه در واقع هست بايد آن را به آنطور شناخت. پس اگر چيزي ظاهر است آن را به ظهور بايد وصف كرد و شناخت و هرچه غايب است آن را به غيبت بايد شناخت و وصف كرد تا راست و صدق باشد شناختن و وصف كردن. آيا نه اين است كه اگر چيزي سياه باشد و كسي آن را به سفيدي وصف كند دروغ وصف كرده و اگر چيزي سفيد باشد و كسي آن را به سياهي وصف كند دروغ وصف كرده؟ و شناختن حضرت صاحب الزمان عجل اللّه فرجه به اينطور است كه بدانيم او امام دوازدهم است به معني خاص و بعد از آن حضرت امامي ديگر سيزدهم به معني خاص نيست و او فرزند امام حسن عسكري8 است و زنده است و ظاهر خواهد شد و از براي ظهور او علاماتي است كه در احاديث شيعه بلكه در احاديث سني ثبت است و او با معجزات و كرامات ظاهر خواهد شد و شرح حالات آن جناب در نزد ظهور و بعد از آن مخفي نيست و از براي او ثابت است فضائلي چند كه از براي ساير ائمه: ثابت است و او صاحب مرئي و مسمع است و بر حالات شيعيان خود مطلع است كه اگر ايشان چيزي را در دين خدا اشتباهاً زياد كنند او كم ميكند و اگر اشتباهاً كم كردند او تمام ميكند و خداوند آن جناب را شبان اين خلق قرار داده و شبان گوسفندان خود را به دست گرگهاي شياطين
«* رسائل جلد 6 صفحه 166 *»
نخواهد داد چنانكه خود آن جناب فرمودند انا غير مهملين لمراعاتكم و لا ناسين لذكركم و لولا ذلك لاصطلمتكم اللأواء و احاطت بكم الاعداء و هركس احاديث ظهور آن جناب را تأويل به باطل كند و بگويد الان آن جناب ظهور كرده مخالفت كرده ضرورت مذهب شيعه را و كافر شده. طوري ظهور خواهند فرمود كه همهكس او را بتوانند ديد و شمشير آهني ميكشد و مخالفين خود را ميكُشد به طوري كه اين سلاطين ظاهري كه مسلط ميشوند ميكنند و هركس بناي تأويل كردن احاديث را به طور باطل گذارد از دين خدا و رسول و ائمه: بيرون رفت مثل جماعت بابيه و جمعي از صوفيه كه در زمان ائمه ماضيه: احاديث را تأويلهاي باطل كردند و ائمه: تكفير و لعن ايشان كردند. و اگر بخواهيد بر حالات آنها اطلاع يابيد به كتاب بصائر الدرجات رجوع كنيد و شرح حال ايشان را ببينيد. پس حضرت صاحب الامر را عجل اللّه فرجه به طوري كه هستند و خواهند بود بايد شناخت و امروز غايب هستند و جميع شيعيان او را غايب ميدانند و بعد از اين با علامات مذكوره در اخبار ظاهر خواهند شد و كساني كه از بزرگان شيعيان هستند و به خدمت آن حضرت ميرسند بنابر نقلهايي كه شده ايشان هم در اين زمان آن حضرت را غايب از انظار ميدانند كه بعد از اين بيرون خواهد آمد و جنگها خواهد فرمود و نميگويند كه در اين زمان بيرون آمده و جنگ كرده و دشمنان خود را كشته چنانكه بعضي تأويلهاي باطل ميكنند كه در اين زمان ظاهر شده و دشمن را كشته و به دوستان انعام كرده يعني كه دشمنان را از عرصه ايمان كشته و ايشان را هلاك كرده و به دوستان انعامها كرده و ايمان به ايشان داده و به غير اين معني ديگر ظهوري از براي او نخواهد بود. خداوند به بركت خود ايشان كه ما را از اين تأويلهاي باطل نجات دهد و ما را حفظ كند از فضل وجود مبارك ايشان كه اعتقاد نكنيم مگر آنطوري كه مرضي ايشانست و عمل نكنيم مگر به طوري كه ايشان دستور العمل دادهاند و ما را موفق كند بر توبه كردن در لغزشهاي خود.
«* رسائل جلد 6 صفحه 167 *»
فرمودهاند: و اگر امام زمان غير مهدي بن الحسن است7 همچنان‌كه از فرمايشات سركار حجة الاسلام روحنا فداه معلوم ميشود با آن ادله و براهيني كه ذكر فرمودهاند در فوايد و ارشاد العوام و ساير فرمايشات ايشان، اين امام زماني كه غير مهدي بن الحسن است ظاهر است يا غايب، اگر ظاهر است به چه نحو ظاهر است و براي كه ظاهر است و اگر غايب است براي كه غايب است و به چه نحو غايب است؟ مسمّي به چه اسم است و او را چه رسم؟ امام است بر جميع ما خلق اللّه يا خير و اين امام زمان كه غير مهدي بن الحسن است يكي است يا متعددند؟ اگر يكي است كي است و اگر متعددند كيانند؟
عرض ميشود: كه علمت شيئاً و غابت عنك اشياء. در كجاي از ارشاد العوام نوشتهاند كه امام زمان غير مهدي بن الحسن8 است و در كجاي از فوايد چنين چيزي را نوشتهاند؟ و كسي كه اندكشعوري داشته باشد چنين حرفي نميزند و نمينويسد و حال آنكه شما ايشان را وصف كرديد به حجة الاسلام. اگر حجت اسلام است كه قواعد اسلاميه مال او است و او غافل از قواعد خود نيست و چنين چيزي كه نسبت به ايشان دادهايد از اسلام و قواعد اسلام نيست و ساحت ايشان منزه از اين چيزها است و در جميع كتابهاي خود ننوشتهاند چيزي را مگر آنكه مطابق است با ضرورت اسلام و ضرورت مذهب و با كتاب و سنت و آفاق و انفس و ضرورت و اتفاق عقول و چيزي كه مطابق است با همه اينها محل اضطراب و شبهه نيست و هر مطلبي كه در كتابهاي خود نوشتهاند منتهي به يكي از اين ضروريات است و با وجود اين تسلط كه در جواب مسائل و حل مشاكل دارند كه جواب را مطابق با جميع قواعد اسلاميه و مذهبيه ميكنند و با مطابق بودن با جميع ضروريات به ادله ثلثه كه دليل حكمت و دليل موعظه حسنه و دليل مجادله بالتي هي احسن باشد در هر مطلبي جاري ميشوند ادعاي مقام حجة الاسلامي را ندارند و راضي هم نيستند كه شما ايشان را به اين لقب ملقب فرمودهايد چرا كه اسم بيمسمي كه قاعده و قانون اهل اين زمان
«* رسائل جلد 6 صفحه 168 *»
شده كه ريشخند و دروغ است و واللّه كه مؤمن بيزار است از اين ريشخندها و مدح كسي به ريشخند به گوش ايشان فرو نميرود و حجة الاسلام لقبي است كه بيريشخند و دروغ امروز مخصوص امام عصر عجل اللّه فرجه است.
بالجمله، اگر ايشان چيزي نوشتهاند در معني حديث شريف من مات و لم‌يعرف امام زمانه فقد مات ميتة جاهلية نوشتهاند و مراد از لفظ امام را در اين حديث شريف بيان فرمودهاند و در عنوان سابق گذشت كه اين حديث شريف مخصوص به اين زمان نيست و در همه زمانها جاريست و مراد از امام، معني عام آن است كه شامل هر رسولي و وصي رسولي و شامل هر راوي عادل و اميني هست. رجوع به همان عنوان بفرماييد و به عبث خود را مبتلا به وسواس و شبهات مكنيد و به همان معني كه شما آيه ما علي الرسول الاّ البلاغ از براي من نوشته بوديد در اول سؤالات و مقصود شما اين نبود كه من پيغمبرم، مقصود از امام زمان هم در اين حديث به همينطورها است و كتاب فوائد را در هفت فقره كه در حديث حضرت سجاد7 است و هر فقرهاي بيان مرتبهاي از مراتب معرفت است نوشتهاند و شرح فرمودهاند و مرتبه امام به معني خاص كه مخصوص ائمه طاهرين است در مرتبه چهارم ذكر فرموده حضرت سجاد7 و ايشان هم مرتبه امامت مخصوصه به ائمه: را در مرتبه چهارم ذكر فرموده و شرح كردهاند و امام زمان عجل اللّه فرجه در همان مرتبه است و معرفت او لازم است در همان مرتبه و امام به معني عام كه مخصوص مرتبه چهارم نيست كه شبهه و اضطرابي لازم ندارد و پيشنماز عادل هم امام است و معرفت عدالت او بر كسي كه ميخواهد به او اقتدا كند واجب است و عدد اينجور امام از حد و حصر بيرون است و لازم هم نيست كه هر مكلّفي همه امامان به اين معني را به اسم و رسم بشناسد و عدد آنها را بداند. بلي مكلّف به هركس بخواهد اقتدا كند واجب است كه عدالت او را بداند و او را به عدالت بشناسد. پس به اين معني همه علماي اماميه كثّر اللّه امثالهم كه پيشقدمان و پيشروان و پيشوايان دين
«* رسائل جلد 6 صفحه 169 *»
و مذهبند هريك در زمان خودشان پيشواي لاحقين هستند و واجب است بر مكلّفين كه نوعاً اعتقاد كنند كه چنين اشخاص هميشه بودهاند و هستند و خواهند بود چرا كه بيانكننده شريعت رسول9 اگر در زماني نباشد مردم معرفت اصول و فروع دين خود را نتوانند تحصيل كنند و چون معرفت تحصيل نكردند عبادت و بندگي معقول نيست كه بتوانند بكنند و حال آنكه خداوند ايشان را از براي عبادت و بندگي آفريده پس اسباب عبادت را خلق فرموده مادام كه خلق مكلّف را خلق فرموده و از اعظم اسباب عبادت و اول آنها خلقت بيانكنندگان است و البته نوعاً بايد ايشان را مردم بشناسند نه هر شخص هر شخص را بلكه هر مكلفي يك شخص عادل حاكي از امام7 را واجب است كه بشناسد به وصف عدالت تا بيان احكام الهيه را آن شخص عادل از براي او بكند و چون بيانكننده است بايد عالم و دانا به دين و آيين از امور اعتقاديه در توحيد و صفات آن و در نبوت و صفات آن و در امامت و صفات آن باشد و بايد كه به مسائل فرعيه عالم باشد و استنباط فروع را از اصول شرعيه بتواند نمود و مكلّف همين كه شناخت اشخاص عديده را و همه را عالم و عادل و امين بر دين خدا دانست ميتواند از هريك اخذ كند دين خود را و ميتواند از هريك چيزي از امور دينيه را اخذ نمايد و در اين مطلب شكي نيست و شبههاي در اين راهبر نيست و اگر كسي اخذ دين خود را از عالم عادل امين، بشخصه ننمود بيدين است و اگر مُرد جاهل به دين مرده مگر آنكه شخص مستضعف باشد كه امر او در نار فلق معلوم خواهد شد. بلي سخني كه باقي ماند اين است كه بعد از مرتبه امامت كه مخصوص ائمه اطهار: است درجات شيعيان ايشان مختلف است و از جمله شيعيان ايشان در اين زمان خضر و الياس و ادريس و عيسي: ميباشند و بعد از ايشان نقباء و نجباء هستند كه نقباء صاحبان احكام ايشان و نجباء صاحبان علوم و اسرار ايشان هستند و چنانكه خود امام زمان عجل اللّه فرجه غايب هستند مقربان ايشان هم غايبند و چنانكه وجود خود امام7 لازم است بنابر مذهب اماميه،
«* رسائل جلد 6 صفحه 170 *»
وجود شيعيان كامل هم لازم است و ايشان چون غايب هستند معرفت اشخاص آنها باعيانهم لازم نيست از براي عامه مكلّفين چنانكه معرفت شخص امام7 به طور مشاهده و عيان لازم نيست.
و چنانكه حكايت كردهاند كه گاهي بعضي از شيعيان خدمت امام7 رسيدهاند بسا آنكه شخصي هم خدمت خضر و امثال او: رسيده باشد به حسب اتفاق و خود را به او شناسانيده باشند و اگر راهي را مثلاً گم كرده راهنمايي او كرده باشند و بسا كسي كه به خدمت يكي از نقباء يا نجباء رسيده باشد و او را مطلع بر حال خود كرده باشند و لكن به طور عموم معلوم است كه غايب هستند و عامه خلق از معرفت اشخاص آنها محرومند چرا كه ايشان خود را بر عامه به جهت كثرت معاصي و شرور ايشان محجوب كردهاند. و دليلها بر لزوم وجود ايشان در احاديث و آيات بسيار است در كتابهاي مشايخ اعلي اللّه مقامهم مشروح و مبين است و بر طالب حق مخفي نيست.
فرمودهاند: و اگر ميفرماييد شناسايي ايشان بشخصه لازم نيست، سركار آقا روحنا فداه ميفرمايند كه بايد حاضر و ناظر باشد تا مردم بتوانند اخذ اوامر و نواهي از او بكنند پس لابد بايد حاضر باشند بشخصه تا او را بشناسند و نميرند به مردن جاهليت و اگر شناسايي ايشان بشخصه نباشد پس به چه نحو بايد باشد و چه تفاوت دارد با شناسايي مهدي بن الحسن8؟
عرض ميشود: اما شناختن اشخاص عدول در اخذ مسائل اعتقاديه و عمليه كه منعي از آن نيست و واجب و لازم است به طورها كه در عنوان سابق گذشت. اما اشخاص نقباء و امثال ايشان كه غايب هستند معقول نيست كه شناختن ايشان باشخاصهم به وصف النقابة واجب باشد مثل آنكه شخص امام7 بوصف الامامة معروف نيست و غايب است و شناختن غايب بوصف الغيب بايد باشد نه بوصف الشهود و الحضور. و چه ميشود كه شخص نقيب و نجيب اظهار مقام خود را از براي اين
«* رسائل جلد 6 صفحه 171 *»
خلق نكند و اما در ايصال تكاليفي كه اين خلق محتاج به آنها هستند كه به وصف عدالت و علم بروز و ظهور دارند و تبليغ ميكنند و مردم هم ايشان را به وصف علم و عدل ميشناسند و سؤال ميكنند و جواب ميشنوند. و اما كارهاي مخصوصه به رتبه نقابت و نجابت را در مقام خودشان به عمل ميآورند و لازم نيست كه اين خلق از آن كارها خبر شوند و نوع آن كارها آن كارهايي است كه خضر7 سه فقره را از براي حضرت موسي7 اظهار كرد و حضرت خضر شب و روز مشغول همان كارها هست و مردم خبر ندارند.
پس ان شاء اللّه معلوم شد كه به قدر احتياج خلق، ايشان به وصف علم و عدل ظاهرند و رفع احتياج اين خلق را ميكنند و در بعضي از امور كه اين خلق منكوس متحمل آنها نيستند در عالم خودشان مشغول آن كارها هستند در عالم غيب و در عالم خلط و لطخ كه طغيان طاغيان به سرحد اعلي رسيده و باب تقيه مفتوح شده از جانب شارع7 مأمورند كه تقيه كنند و اظهار مقام خود را نكنند و چون اظهار نكردند مردم هم مكلّف نيستند كه شخص آنها را بشناسند تا آنكه عالم ترقي كند و خلط و لطخ عالم كم شود و غلبه با اهل حق گردد آنگاه اظهار امر خود را خواهند فرمود. و چنانكه امروز اين مردم از شناختن شخص امام عجل اللّه فرجه محرومند از شناختن اشخاص مقربان ايشان هم محروم خواهند بود و چنانكه وجود امام7 لازم است وجود ايشان هم لازم است و چنانكه امام در غيب مشغول كارهاي خود هست ايشان هم به امر آن جناب مشغول كارهاي خود هستند و در غيب تفاوتي نيست ميان ايشان و امام زمان7.
فرمودهاند: و اگر مهدي نوعاً بايد باشد به اين معني كه هركه در هر زمان و در هر مكان كه هدايت جمعي را ميكند او مهدي است و معرفت او لازم است، او را هم بيان بفرماييد با اوصاف او.
عرض ميشود: كه مهدي نوعي كه فرمودهايد جمعي از صوفيه به آن قائل
«* رسائل جلد 6 صفحه 172 *»
شدهاند و آن از مذهب اهل حق نيست و مذهب اهل حق اين است كه مهدي غايب است و امام دوازدهم است و شخصي است و فرزند حضرت امام حسن عسكري است8 اين است معني اصطلاحي شرعي اگرچه در لغت، مهدي به معني هدايتشده است و عمومي دارد مثل آنكه رسول در لغت به معني فرستادهشده است و عمومي دارد اما در اصطلاح شرعي حقيقت شده از براي كسي كه بدون واسطه بشر، وحي الهي به او برسد و او به خلق برساند.
فرمودهاند: و اگر ميفرماييد كه ايشان اسم امامند و امام را اسم بردن در زمان غيبت حرام است، ميفرمايند بايد حاضر باشد و ناظر ديگر غيبتي باقي نميماند.
عرض ميشود: كه جواب از اين فقره داده شد و ايشان بايد حاضر و ناظر باشند اگر در عالم طغيان طاغيان و ظلم ظالمان غالب نباشد و اگر غالب شد ايشان به وصف نقابت غايب خواهند شد اگرچه به وصف علم و عدل حاضر و ناظر باشند و در عالم غيب هم حاضر و ناظر هستند و مشغول به امورات خودشان اگرچه خلق خبر از ايشان و كارهاي ايشان نداشته باشند مثل آنكه امام7 حاضر و ناظر است و صاحب مرئي و مسمع است اگرچه مردم از حضور و نظر او خبر ندارند. پس ايشان از اين خلق غايب شدهاند نه آنكه خلق از ايشان غايب است و اين اعتقاد را درباره او داريم عجل اللّه فرجه و سهل مخرجه.
فرمودهاند: مگر آنكه بفرماييد از براي بعضي ظاهر است و از براي بعضي غايب در نزد آنها كه امام را غايب ميدانند اسم بردن حرام است و الاّ از براي بعضي ديگر كه حاضر است غيبت معني ندارد.
عرض ميشود: كه كل شيعه امام7 را در اين ايام غايب ميدانند و ميدانند كه بعد از اين ظاهر خواهد شد و هركس غير از اين بگويد باطل گفته و از فرقه محقّه خارج شده و نقباء و امثال ايشان هم مخفي هستند چنانكه مكرر عرض شد و اگر در بعضي از عبارات باشد كه ايشان حاضر و ناظرند معني آن نيست كه مردم
«* رسائل جلد 6 صفحه 173 *»
آنها را ببينند مثل آنكه خداوند عالم جلّشأنه حاضر و ناظر است و معني اين عبارت اين نيست كه خلق ميتوانند او را ببينند.
فرمودهاند: مسأله دويم سركار حجة الاسلام روحنا فداه در كتاب مستطاب ارشاد العوام ميفرمايند كه حاكم سابق به كار لاحق نميخورد. مقصود ايشان از اين فرمايش چيست و منظور چه؟
عرض ميشود: كه مقصود ايشان آنقدر واضح است كه محتاج به شرح و بيان نيست و نميدانم چرا شما خود را اينقدر مبتلي به وسواس كردهايد كه در عبارات صريحه محتاج به سؤال شدهايد. خودتان فكر كنيد كه آيا حاكمي كه در سنوات ماضيه حكم كرد و از ميان رفت در سنوات مستقبله معقول است كه با وجودي كه از دنيا رفته حكم كند؟ پس در سنوات مستقبله حاكمي ديگر ضرور است چه در امورات ظاهره و سلطنت ظاهري و چه در امر شرع و حكمراني از جانب خداوند عالم و اين مسأله از جمله بديهيات اوليه است كه ساير نظريات و مسائل مشكله را بايد به اين قاعده اثبات كرد نه آنكه در خود اين حرف اشكالي كرد و خداوند به بركت وجود امام عصر عجل اللّه فرجه كه همه دوستان خود را از بليه وسواس نجات دهد.
فرمودهاند: ميفرمايند حكماي كلي هستند يا حكماي جزئي؟ اگر حكماي كلي هستند كه در عالم به جز آن چهارده نور مطهر سلام اللّه عليهم اجمعين حكماي كلي ديگر نيستند و اگر ايشان هستند كه ايشان حاكم بر كل ازمنه و امكنه هستند و بودند و اگر غير ايشان: حكماي ديگر هستند و كلي هستند نسبت به مادون خود بفرماييد ايشان كيستند و اوصاف ايشان چه بعد از ائمه: آن حكماء حاكم بر كل ماخلق اللّه هستند در رتبه دويم و حقيقتي هستند بعد الحقيقة يا خير؟ شناسايي اين حكماء بشخصه لازم است يا خير؟ اگر لازم است كيست آن شخص و اگر غايب است پس به چه نحو معرفت او را بايد پيدا كرد و عارف به كدام معروف بايد شد و اگر حكماي جزئيه هستند آيا اين حكماي جزئيه بايد داراي كل صفات شخص كلي
«* رسائل جلد 6 صفحه 174 *»
باشند به نحو جزئيه يا خير مثل قطره و دريا و اگر نبايد به اين اوصاف متصف باشند ايشان را وصف بفرماييد.
عرض ميشود: كه در كتاب مبارك ارشاد العوام اينجور الفاظ كه شما فرمودهايد من نديدهام. بلي در آن كتاب هست كه نقباء بعضي از ايشان كلي هستند و بعضي جزئي و نجباء بعضي كلي هستند و بعضي جزئي و مقصودشان را هم از كلي و جزئي بيان فرمودهاند اگر شما طالب هستيد كه به دقت در كتاب رجوع بفرماييد و بيابيد اگر من جوابي عرض كنم كه لابد مطالعه خواهيد فرمود تا بدانيد كه چه گفتهام اين مطالعه را در همان كتاب بكنيد و همچنين شرح احوال هريك را با دليل و برهان بيان فرمودهاند شما را چه بر آن داشته كه سؤال فرمودهايد و اگر ميفرماييد آن كتاب را ديدهام و مطلب را نفهميدهام هريك از آن مطالبي كه نفهميدهايد اگر ميخواهيد بفهميد به من نشان بدهيد تا فقره فقره را به قدري كه ميفهمم عرض كنم كه مقصودشان چيست. و اگر ميفرماييد كه فهميدهام ولي بحث دارم، عرض ميكنم كه جميع اين مطالب را شيخ جليل و سيد نبيل اعلي اللّه مقامهما فرمايش كردهاند چرا بر ايشان بحث نداريد و خود را از تابعان ايشان ميدانيد؟ و اگر ميفرماييد كه مقصود فهم مقصود ايشان است هريك كه فرمايش كردهاند مقصود را ندانستهام، عرض ميكنم كه آنچه را كه شما نفهميدهايد چه از كتب مشايخ و چه كتب ساير علماء و چه از كتاب خدا و سنت رسول9 و احاديث ائمه هدي: مكلّف به اعتقاد به آن نيستيد چرا كه فرمودند لا تكليف الاّ بالبيان و خداوند فرموده لايكلّف اللّه نفساً الاّ ماآتيها يعني ماعرّفها پس چرا بايد شبهات از براي شما حاصل شود آنچه را كه دانستهايد و از براي شما با دليل و برهان واضح شده اعتقاد كنيد بدون اضطراب و آنچه را كه نفهميدهايد بدون اضطراب مكلّف به اعتقاد آن نيستيد نه اعتقاد كنيد و نه رد، بگذاريد تا وقتي كه از براي شما بيان شد و واضح شد اعتقاد كنيد.
«* رسائل جلد 6 صفحه 175 *»
و به طور اجمال عرض ميكنم كه مراد از لفظ كلي و جزئي در اين مقامات، غير از معني مصطلح اهل منطق است كه نوع را مثلاً كلي ميگويند و شخص را جزئي بلكه مرادشان از كلي، شخص است و لكن شخصي كه به كل خود درگرفته باشد به نور عالي مثل قطعه آهني كه بكلّه در آتش سرخ شده باشد و مرادشان از جزئي، باز شخصي است كه بكلّه به نور عالي منوّر نشده باشد مثل قطعه آهني كه يك طرف آن سرخ شده باشد و طرفي ديگر به حال خود باقي باشد و به اين معني كلي و جزئي، هردو جزئي هستند به اصطلاح منطقي و ديگر اشكالي در اين حال باقي نميماند و اوصاف هريك مشروحاً در كتب مشايخ اعلي اللّه مقامهم هست و احتياج به نوشتن من نيست و جواب از باقي فقرات گذشت و اعاده ضرور نيست.
فرمودهاند: مسأله سيم آنكه رخصتي از سركار حجة الاسلام روحنا فداه رسيده كه متعلقين ايشان بر غير متعلقين ايشان بد بگويند، آيا متعلقين ايشان غير متعلقين شيخ اوحد شيخ احمد و سيد مرحوم اعلي اللّه مقامهم و انار برهانهم هستند يا خير؟ اگر غير ايشانند به اين معني كه اين متعلقين را خلافي با يكديگر هست كه به سبب آن خلاف طعن بر ديگري بزنند يا خير بلكه همه اغصان و اوراق يك شجره هستند و هتك حرمت هيچيك جايز نيست؟ اگر هتك حرمت هيچيك جايز نيست و همه تابعين شيخ مرحوم اخوان هستند چرا منع نميفرماييد بعضي از متعلقين را كه هتك حرمت نكنند؟ و اگر تابعين شيخ مرحوم اعلي اللّه مقامه با تابعين آقا روحنا فداه را اختلافي هست كه سبب بد گفتن بشود بيان بفرماييد.
عرض ميشود: كه بسيار تعجب كردم از اينجور سؤالات. آيا شك داريد كه اذيت كردن مسلم بدون استحقاق در دين اسلام نيست و غيبت مسلم جايز نيست؟ و آيا شك داريد كه رخصت اذيت از ايشان نرسيده؟ آيا كدام وقت و كدام عصر بوده كه همه مردم مقلد باشند از يك نفر فقيه؟ و در همه عصرها مردم مقلدين فقهاي عديده بودهاند. جمعي مقلد فقيهي و جمعي مقلد فقيهي ديگر. و در كدام عصر
«* رسائل جلد 6 صفحه 176 *»
فقيهي فتوي داده كه هركس تقليد مرا نكند كساني كه تقليد از من ميكنند بايد اذيت كنند ايشان را و بيحرمتي كنند؟ و كدام عصر بوده كه مردم با هم نزاع نداشتند و كدام عصر بوده كه تقصير نزاع مقلدين را بر گردن مجتهد ميگذاشتند مگر در اين زمان محنتاقتران كه قاعده سابقه كما في السابق نسبت به مقلدين و مجتهدين باقي است و اما نسبت به ما اگر يكي از مقلدين اين طايفه مظلومه خلافي كرد يا حرف بدي زد آن خلاف و آن بد را نسبت به كل طائفه ميدهند و نسبت به صاحب فتواي ما ميدهند و آن عالم بيچاره در منزل خود خبر خلاف و نزاع مردم را ندارد و به عمل و علم خود مشغول است و اهل روزگار تقصيرات مقلدين او را از براي او ثابت ميكنند. خداوند صبري به علماي ما كرامت كند و به آن واسطه اجر ايشان را زياد كند كه اينجور ظلم تا اين زمانها وارد به مظلومي نشده بود و به ايشان وارد شد كه مردماني چند ادعا كردند كه ما تقليد از ايشان ميكنيم آيا در اين ادعا صادق بودند يا محض ادعا بود؟ خدا بهتر ميداند. و بعد مردماني چند كه تقليد از ايشان نميكردند جميع تقصيرهاي مقلدين ادعائي و قصورهاي آنها را نسبت به آن علماي عاليمقدار دادند و از خدا نترسيدند و از پيغمبر او9 شرم نكردند و كردند آنچه كردند و ندانستند كه چه كردند و با كه كردند و غافل شدند از مضمون حديث شريف قدسي كه در كافي است كه من آذي لي وليّاً فقد ارصدني بالمحاربة و دعاني اليها كه فارسي آن اين است كه هركس اذيت كند دوست مرا به تحقيق كه در كمينگاه جنگ با من درآمده و مرا به سوي جنگ خوانده و سيعلم الذين ظلموا اي منقلب ينقلبون و خدا و رسول او و اوصياي او صلوات اللّه عليهم كفايت ميكنند در روز فصل قضا.
باري اذيت و بيحرمتي مسلمانان بدون حقي جايز نيست و محض اينكه كسي تقليد نكند فقيهي را كه ما تقليد از او ميكنيم جايز نميدانيم اذيت و آزار او را و از اذيتكننده بيزاريم و راضي به عمل او نيستيم چرا كه هركس راضي به عمل كسي شد در روز قيامت همان عمل را در نامه عمل او مينويسند و جزاي او را به آن عمل ميدهند.
«* رسائل جلد 6 صفحه 177 *»
فرمودهاند: كه ما منع ميكنيم مردم قبول نميكنند و نفوس ايشان شرير است مردم هم اين فرمايش را از شما قبول نميكنند لابد شما را و سركار آقا را متهم و بدنام ميكنند و ميگويند كه اشاره از ايشان است كه تابعين ايشان بد ميگويند و طعن ميزنند.
عرض ميشود: كه ما به مضمون و لايلتفت منكم احد و امضوا حيث تُؤمرون توفيق از خداوند طلب ميكنيم كه به امر او عمل كنيم و امر كنيم به آنچه او امر كرده و ترك منهيات كنيم و از آنها نهي كنيم و آنچه از دست ما رفت توبه كنيم و نادم باشيم و تكليفي غير از اين خداوند نفرموده فليقبل الواشون او فليمنعوا. و ما علي الرسول الاّ البلاغ المبين را خودتان در اول عنوان فرموديد و در اينجا فراموش كرديد. مردم اگر از ما قبول كردند نفعشان به خود ايشان ميرسد و اگر قبول نكردند ضررشان عايد خودشان ميشود و ما نميتوانيم مردم را جبراً به خوبي بداريم نه زبان ما از زبان پيغمبر9 فصيحتر است و نه نفس ما تأثيرش از نفس مبارك او بيشتر و نه نفس ما از نفس نفيس او قويتر و نه رحممان بر مردم از رحم او بيشتر و نه حرصمان در هدايت كردن زيادتر و حال آنكه خداوند به او خطاب فرموده انك لاتهدي من احببت و لكن اللّه يهدي من يشاء و ميفرمايد انک لاتسمع من في القبور ان انت الاّ نذير و ميفرمايد ما علي الرسول الاّ البلاغ المبين و امثال اين آيات. آيا كسي را ميرسد كه به او بحث كند كه چرا امّت تو گناه ميكنند و اگر تو ادعا كني كه من نهي و منع ميكنم و ايشان از من قبول نميكنند در ادعاي خود كاذبي و معلوم است كه تو اذن دادهاي و به اشاره تو مردم معصيت ميكنند از قتل و نهب و دزدي و اسير كردن و غيبت كردن و اذيت ساير مسلمانان كردن و زنا و لواط كردن و شراب و ربا و سحت و رشوه و حرام خوردن و ترك واجبات كردن و عمل به محرمات نمودن و آيا كسي را ميرسد كه بحث كند به ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم كه چرا شيعيان شما بعضي از آنها ترك واجبات ميكنند و عمل به منهيات مينمايند و چون چنين ميكنند معلوم
«* رسائل جلد 6 صفحه 178 *»
است كه شما اذن دادهايد و به اشاره شما چنين ميكنند؟ و آيا كسي به يكي از فقهاء بحث كرده كه چرا بعضي از مقلدين شما ترك مأمورٌبه و عمل به منهيعنه ميكنند؟ پس اگر اينجور بحثها بحثهاي جاهلانه است و احدي بر احدي نكرده، ما را باكي از آنها نيست و مورد ملامت نيستيم و مردم بندگان خدا هم هستند و اطاعت او را بعضي نكردهاند. آيا كسي را ميرسد كه بحث كند كه چرا بندگان تو مخالفت ميكنند تو را و اگر تو اذن نداده بودي مخالفت تو نميكردند و بعضي از آنها بعضي را اذيت نميكردند، پس حال كه ميكنند به اشاره تو ميكنند و حال آنكه خداوند قادر بر منع كردن مردم از مخالفت خود هست يقيناً و مع ذلك منع نكرده كه جبراً مخالفت مرا مكنيد و فرموده انّا هديناه السبيل امّا شاكراً و امّا كفوراً و فرموده كان الناس امّة واحدة فبعث اللّه النبيين مبشرين و منذرين. فمنهم من آمن و منهم من كفر. و لو شاء لهديكم اجمعين. پس اين چه توقعي است كه از ما كردهاند؟ آيا قدرت ما از قدرت خداي عز و جل بيشتر يا ما مصلحت انديشيمان از او بيشتر و يا رحممان بر مردم از او بيشتر يا طلب هدايتمان زيادتر يا تدبيرمان در نظم سياست از او بيشتر و هكذا در ساير صفات؟ حاشا بلكه هيچ قدرتي و هيچ كمالي و هيچ خيري در ما و ساير مردم نيست مگر به حول و قوه او.
بالجمله، خداوند به پيغمبر خود فرموده فان عصوك فقل اني بريء مما تعملون يعني اگر عصيان تو را كردند بگو به درستي كه من بيزارم از آنچه ميكنيد شما و نفرموده مگذار عصيان كنند و همينقدرها در جواب كافي است اگر كسي نخواهد بهانه بگيرد و ان شاء اللّه جناب سائل از آنها نيستند و شايد بعضي از سؤالات ايشان از براي اتمام حجت بر غير باشد و الاّ خود ايشان مقامشان از بسياري از اين سؤالات بالاتر است پس چون همه جوابها به جهت خود ايشان نيست اگر در بعضي جاها جواب ملايمي نشده عفو خواهند فرمود چرا كه از باب اياك اعني و اسمعي يا جاره صادر شده. و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته در روز بيست و چهارم شهر ربيع الاول سنه 1285 تمام شد حامداً مصلّياً مستغفراً.