عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اعلی الله مقامه در «رسالة فی النذر» هنگام استشهاد به کتاب گرانسنگ وسائل‌الشیعة، به نسخه خطیِ این کتاب اشاره کرده و آن را در حیازت خود معرفی می‌فرمایند:
«و لم‌ینقل خلاف ذلک الا عن الشیخ حر فانه نقل عنه کراهة صومها بدون اذنه ولکن عندی الوسائل بخطه و عنون الباب بالکراهة.» (مکارم‌الابرار، ج22، ص462)
این مخطوط از کتاب تفصیل وسائل‌الشیعة که مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه از آن یاد می‌کنند، نسخه نفیسی است و به خطِ مؤلف و اینکه در تملک این بزرگوار بوده جالب توجه است.
تملک وسائل‌الشیعة به خط مؤلف بعضی از ویژگی‌های شخصیتِ علمی مرحوم آقای کرمانی را بازگو می‌کند. ازاین‌رو در این یادداشت بر این موضوع تأمل خواهیم کرد.
مرحوم محمد بن حسن مشهور به شیخ حرعاملی (1033-1104ق)، فقیه و محدث اخباری و صاحب اثر ارزشمند وسائل الشیعه و مدفون در جوار حضرت رضا علیه‌السلام است.
تألیفات این عالم شهیر به خط خودش چنین است:
1. مجموعه شامل خلق الکافر (صفر 1076ق)، کشف التعمیة فی حکم التسمیة (ذی الحجه 1077ق)، نزهة الاستماع فی حکم الاجماع (رجب 1078ق)، (کتابخانه مجلس ش 4252)؛
2. وسائل الشیعة (کتابخانه ملک؛ آستان قدس؛ مرعشی ش 15252)؛
3. مجموعه (حجیة البرائة و الاستصحاب، کتابت 1084ق)، رسالة فی حجیة ظواهر الکتاب، منقولاتی از کتاب المقالات شیخ مفید و غرر و الدرر سید مرتضی)، (کتابخانه ملک ش 648)؛
3. دیوان شعر (کتابت 1098ق)، (کتابخانه ملک ش 602)، در نسخه‌ای دیگر در مکتبة امیرالمؤمنین العامة، ش 276: صححه و اضاف علیه فی الهوامش کثیرا الحر العاملی بخطه مع ختمه «العبد محمد الحر» (فهرست مکتبة الحکیم، اوراق عتیق، دفتر چهارم، ص 746).
مرحوم شیخ حر عاملی وسائل الشیعة را در طول ۲۰ سال گردآوری کرده است. دو سومِ اين كار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحرير درآورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. اين سال براى شيخ سال پركار و پربركتى محسوب مى‌شد؛ چرا كه در اين سال «فهرست وسائل الشيعة» را نيز تدوين نمود.
این گردآوری در طیّ سه مرحله انجام شده است. به‌‌عبارت دیگر مرحوم شیخ حر، سه نسخه از وسائل‌الشیعة تحریر کرده است که می‌توانیم به نسخه مسودّه و مبیضه اول و ثانی تعبیر بیاوریم.
با توجه به رسائل دیگری از عالم ربانی مرحوم حاج محمدکریم کرمانی اعلی الله مقامه، سومین نسخه از کتاب وسائل‌الشیعة در اختیار مرحوم آقای کرمانی بوده است.
ایشان در رساله جواب شیخ محمد بحرانی، نسخه‌شناسیِ مختصری از وسائل‌الشیعة ارائه کرده و بیان می‌فرمایند که نسخه سوم نزد ایشان است:
«و لیس فی الوسائل الموجود عندنا ذلک… فلعلها کان فی بعض نسخ الوسائل فانه سوّد بخطه ثلث نُسَخ و عندی الثالثه منها و فیها حذف و زیادة کثیرة.» (مکارم‌الابرار، ج31، ص611)
امروزه این سه تحریر (سه نسخه وسائل به‌خط مؤلف) به‌طور متمرکز وجود ندارد؛ بلکه ظاهراً پاره‌پاره شده و هر بخشی در کتابخانه‌ای در ایران نگهداری می‌شود. در فهرست فنخا (ج8، ص866) پانزده نسخه وسائل به خطّ مؤلف معرفی شده است.
در فنخا که نسخ وسائل الشیعة به خط مؤلف را استقصاء کرده، پانزده نسخه به خط مرحوم شیخ حر معرفی کرده است
1. نسخه آستان قدس است که مشتمل است بر کتاب‌های زکات، خمس، صوم،حج و جهاد (تاریخ ختم: 1070)
2. نسخه کتابخانه ملک است (تاریخ: جمادی‌الثانی 1071ق)
3. آستان قدس از ابتداء نکاح تا انتهاء لقطه (ربیع‌الاول 1072)
4. مرکز احیاء، کتاب الجهاد تا اواخر کتاب الوصیة (ذی‌حجه 1080)
5. مرعشی، از مواریث تا پایان کتاب (نیمه رجب 1082)
6. آستان قدس، از ابتداء صلاة تا انتهاء آن (ماه رمضان 1084)
7. مرعشی، کتاب جهاد تا وصیت (دهه اول ذیقعده 1085)
8. مرعشی، جزء پنجم و ششم (1086) در پایان این نسخه آمده است:
تم الجزء الخامس… و فرغ من نقله من المسودة الی هذه النسخة فی الثالث و العشرین من شهر رجب المعظم قدره من شهور سنة 1086
9. کتابخانه ملک (28 ذی‌حجه 1088)
10. مرکز احیاء، جلد اول از طهارت تا صلات (بدون تاریخ)
11. مدرسه سلیمانیه مشهد (بدون تاریخ)
12. مرکز احیاء (بی‌تاریخ)
13. کتابخانه مجلس، جزءِ پنج تا آخر (بدون تاریخ)
14. دانشگاه تهران، نسخه از فهرست کتب و منابع است تا مبحث قصر نماز (بی‌تاریخ)
15. مرکز احیاء، کتاب الزکات تا پایان کتاب الحج. از کتاب المزار تا پایان به خط مؤلف است.
مابقیِ نسخه‌ها به خط مؤلف نیست. عجالتاً نتیجه‌ای که می‌توان حاصل کرد اینکه مراحل نگارش سه مرحله بوده است چنانکه مرحوم آقای کرمانی اعلی الله مقامه اشاره فرموده‌اند (سوّد بخطه ثلث نسخ) و در حال حاضر پاره‌های این سه مرحله و نسخه، به‌طور پراکنده در کتابخانه‌ها پخش است.
به موضوع اصلی بازگردیم. متأسفانه گزارشی تاریخی درباره تملک این نسخه در دست نیست: اینکه این نسخه چگونه در تملک مرحوم آقای کرمانی قرار گرفته و در نهایت به کجا منتقل شده است. تصاوير نسخه‌های اهدائیِ کرمان به دائرة المعارف بزرگ اسلامی نیز از این نسخه نفیس خالی است. همین‌قدر می‌دانیم سومین نسخه به خطّ مرحوم شیخ حرّ عاملی در اختیار مرحوم آقای کرمانی بوده است.
تملک وسائل‌الشیعة به خط مؤلف بعضی از ویژگی‌های شخصیتِ علمی مرحوم آقای کرمانی را بازگو می‌کند:
نشان دسترسیِ مرحوم آقای کرمانی به منابع دستِ اولِ است. همچنین اهمیت این بزرگوار به متون روائی و مجامع حدیثی را حکایت می‌کند.
از طرفی نفوذ اجتماعی و دینیِ ایشان در اوساط علمی آن دوره را بازگو می‌کند که این‌نوع از نُسَخ خدمت ایشان ارائه می‌شده است. دیگر اینکه بیان‌گر غنای کتابخانه شخصی ایشان نیز هست.
از نگاه «درون‌مکتبی» جایگاه این عالم شیعی اعلی الله مقامه مشخص است. اما با نگاه «برون‌مکتبی»، در کنار همه ویژگی‌هایی که اشاره شد، تملک این‌گونه نسخه‌ها و استفاده از آن، تتبع و تضلع ایشان را آشکارتر شده و ارزشِ مباحث تحقیقی ایشان و دقت‌های علمی ایشان آشکارتر می‌گردد. اعلی الله درجاتِه و نفعنا الله بعلومه.
11 صفرالخیر 1442
وسائل‌الشیعة به‌خط مؤلف، نسخه دانشگاه تهران
وسائل‌الشیعة به‌خط مؤلف، نسخه کتابخانه ملک تهران
وسائل‌الشیعة به‌خط مؤلف، نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی