رسالة تعليم الکتاب
من مصنفات العالم الربانی و الحکیم الصمدانی
مولانا المرحوم الحاج محمد کریم الکرمانی اعلی الله مقامه
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 5 *»
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الرحمٰن الذی علم القرآن خلق الانسان علمه البیان و هو الرب الاکرم الذی علم بالقلم و الصلوة علی النبی الامی الذی لم‌یتعلم من احد و علم جمیع العالم محمد؟ص؟ الذی خلق من نوره اللوح و القلم و الف الف عالم و آدم و علی اهل‌بیته الکتب الناطقة فی الامم الخاطّین خطوط الایجاد علی لوح الامکان کما امر الله و حکم و رهطه تمام کلمات الله التامات التی لایجاوزهن بر و لا فاجر بالقضاء المبرم و لعنة الله علی اعدائهم الحروف الظلمانیة و الکلمات المیشومة و اصلاهم حر جهنم.
و بعد؛ یقول العبد الاثیم کریم بن ابرهیم انه قد سألنی ولدی الاعز الاکرم و قرة عینی و ثمرة فؤادی محمدرحیم بلغه الله ما یتمناه و جعل آخرته خیراً من اولاه و ارانی فیه ما تقر به العین و باعده عن کل شین ان‌اکتب له کتاباً فی ما یتعلق بعلم الخط مع انه استاد فیه کامل بالغ فی الخط معروف بجودته و سألنی ذلک مرات و کنت اسامح فی ذلک لعدم اعتناء کثیر بهذه العلوم و عدم ممارسة لی بهذه الرسوم حتی الح و اصر فرأیت ان‌اکتب له فیه ما هو مناط فائدة و منشأ علم.
و اما کیفیة خط الخط و رسمه فهو اعلم منی بحدوده و اطرافه و لیس ذلک ایضاً بشیء یمکن ان‌یرسم فی الکتب و هو امر عملی یدی یتغیر بتغیر السنین و الطبایع و الاشخاص فهو موکول الی سجیة الکاتب و مشقه عند الاساتید بالید و لیس بامر علمی.
و اما ما هو علمی یمکن ان‌یکتب فهو الذی ینبغی منی ان‌اکتب له فکتبت له بعض ما یحضرنی فی بادی الرأی من غیر استقصاء فی ما یتعلق به فانه علم سهل لو تأمل فیه العالم قلیلاً ینال منه ما یکفیه و انا رجل مشغول القلب بسایر العلوم و انواع الهموم و صنوف الغموم فلایسعنی اکثر من ذلک و هو وفقه الله اذا تتبع بنفسه یمکنه نیل حظ وافر منه نعم افتح له الباب و ارفع عن وجهه الحجاب و
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 6 *»
ادله الی الطریق و اریه المقصود و الباقی موکول الیه و سمیت هذه الرسالة بــ «تعلیم الکتاب» و جعلت له مقدمة و ثلثة ابواب:
اما المقدمة
ففی ذکر بعض ما یجب تقدیمه من مقدمات الرسم و فیها فصول
فصل: فی ذکر بعض الاخبار الواصلة فی هذا المضمار عن الائمة الاطهار سلام الله علیهم ما اختلف اللیل و النهار و بدأنا بها کما بدأ الله بهم و حتی یعلم الناس انهم ماترکوا شیئاً الا و لهم فیه اصل. ففی البحار عن منیة المرید روی عن النبی؟ص؟ انه قال لبعض کتابه الق الدوات و حرف القلم و انصب الباء و فرق السین و لاتعور المیم و حسن الله و مد الرحمن و جود الرحیم و ضع قلمک علی اذنک الیسری فانه اذکر لک. و عن زید بن ثابت انه قال قال رسول‌الله؟ص؟ اذا کتبت بسم الله الرحمن الرحیم فبین السین فیه. و عن ابن‌عباس قال قال رسول‌الله؟ص؟ لاتمد الباء الی المیم حتی ترفع السین. و عن انس قال قال رسول‌الله؟ص؟ اذا کتب احدکم بسم الله الرحمن الرحیم فلیمد الرحمن. و عن امیرالمؤمنین؟ع؟ انه قال تنوق رجل فی بسم الله الرحمن الرحیم فغفر له. و روی ان علیاً؟ع؟ علم ابن‌عباس فقال یا عبدالله وسع ما بین السطور و اجمع ما بین الحروف و ارع المناسبة ما بین صورها و اعط کل حرف حقها. و عنه؟ع؟ افسح بریة قلمک و اسمِک شحمته و ایمن قطتک یجد خطک. و عنه؟ع؟ الق دواتک و اطل جلفة قلمک و فرق بین سطورک و قرمط بین حروفک فان ذلک اجدر بصباحة الخط. و روی ان النبی؟ص؟ قال لعلی؟ع؟ یا علی الق الدواة و حرف القلم و فرق السین و دور المیم و جود الجلالة و بین الحروف و حسن الخط. و روی عن علی؟ع؟ لاتقرمطوا خطوطکم فانه ان عشتم ندمتم و ان متم شتمتم و عنه
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 7 *»
؟ع؟ قال لکاتبه عبیدالله بن ابی‌رافع الق دواتک و اطل جلفة قلمک و فرج بین السطور و قرمط بین الحروف فان ذلک اجدر بصباحة الخط انتهی. الجلفة بالکسر هیئة فتحة القلم و القرمطة تقریب الحروف بعضها من بعض. و ارانی رأیت فی کتاب عنه؟ع؟ فی وصیته لعماله ادقوا اقلامکم و احذفوا عنی فضولکم و اقصدوا قصد المعانی فان اموال المسلمین لاتحتمل الاضرار انتهی، ولکنی لااذکر الآن موضعه حتی اذکره و کذلک ارانی رأیت عنه؟ع؟ اذا کتبت الکتاب فراجع فان الکتاب دلیل عقل الکاتب انتهی، ولکنی لااذکر الآن محله لاذکره، و عنه؟ع؟ رسولک ترجمان عقلک و کتابک ابلغ من ینطق عنک.
و لنذکر هنا بعض ما ورد فی الامر بالکتابة فعن ابی‌عبدالله؟ع؟ اکتبوا فانکم لاتحفظون حتی تکتبوا و عنه؟ع؟ القلب یتکل علی الکتابة و عنه؟ع؟ اکتب و بث علمک فی اخوانک فان مت فاورث کتبک بنیک فانه یأتی علی الناس زمان هرج لایأنسون الا بکتبهم. و روی فی بعض الاحادیث اکتب هذا الحدیث بماء الذهب. و فی بعض احادیث الفضایل یجب ان‌یکتب هذا الحدیث بماء الذهب و روی عن ابی‌عبدالله؟ع؟ احتفظوا بکتبکم فانکم سوف تحتاجون الیها و عن سماعة قال سألته عن رجل یعشر المصاحف بالذهب فقال لایصلح فقال انه معیشتی فقال انک ان ترکته لله جعل الله لک مخرجاً. و عن محمد بن الوراق قال عرضت علی ابی‌عبدالله؟ع؟ کتاباً فیه قرآن مختم معشر بالذهب و کتب فی آخره سورة بالذهب فاریته ایاه فلم‌یعب فیه شیئاً الا کتابة القرآن بالذهب فانه قال لایعجبنی ان‌یکتب القرآن الا بالسواد کما کتب اول مرة و عنه؟ع؟ عن آبائه عن رسول‌الله؟ص؟ فی حدیث المناهی قال و نهی ان‌یمحی شیء من کتاب الله العزیز بالبزاق او یکتب به و عن الصادق؟ع؟
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 8 *»
من الله علی الناس برهم و فاجرهم بالکتاب و الحساب و لولا ذلک لتغالطوا الی غیر ذلک من الاخبار الجاریة فی هذا المضمار.
فصل: اعلم انه یفهم من هذه الاحادیث الشریفة امور:
الاول: استحباب تعلم الکتابة اذ به یحفظ الانساب و یعلم الحساب و یبقی الکتاب المجید و ینتشر سنة النبی الحمید؟ص؟ و لایخفی موقعه فی نعم الله سبحانه و قد من الله به علی عباده و له الحمد.
الثانی: استحباب تنوقه فان بتنویق آیة قد غفر الله لرجل کما مر و امروا به لما مر من قوله حسن الله و جود الجلالة.
الثالث: الاقة الدواة و هی اصلاحها و سمیت اللیقة لیقة فان بها تلاق الدواة و منها المداد.
الرابع: اخذ القلم.
الخامس: اطالة جلفته کما یأتی.
السادس: تحریفه کما یأتی.
السابع: توسیع السطور و حده ان‌لایلاقی حروف السطر الادنی و نقاطه السطر الاعلی فیشتبه الامر و اما الزاید علی ذلک کما اشتهر الآن فی العجم فهو اسراف و تضییع للمال.
الثامن: قرمطة الحروف و هی ان‌یدنی بعضها من بعض و حدها ان‌لایلتصق حرف منها بحرف و لایدنو منه دنواً یعسر تمیزها علی العین الضعیفة.
التاسع: ترک القرمطة المشبهة و ذلک انه تفریج الحروف یشین الخط و یوجب الاسراف و قرمطتها توجب الاشتباه و عسر القرائة فالاوسط خیر.
العاشر: اعطاء کل حرف حقه و ذلک یا بنی من الامور اللازمة و قل من یتحفظ ذلک من الکتاب لاسیما فی الخط الشکستج و النسخ‌تعلیق و انت تری الرجل یدعی العقل و الفهم و لربما یدعی الفقه فی الدین و لعله یدعی الحکمة و لایکاد یقرأ خطه و ذلک عندی من قلة العقل و التمییز و لااجد فرقاً بین افساد
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 9 *»
الحروف فی الکتابة و افسادها فی النطق فان الله سبحانه جعل اللسان آلة للبیان للمشافهین الحاضرین و جعل القلم آلة للبیان للغائبین فمن لبس خطه کما لبس بیانه و من خلط خطه کمن خلط بیانه و کما ان خلط البیان من السفاهة خلط الخط ایضاً من السفاهة فالواجب علیک فی هذا المقام یا بنی ان‌لایشتبه حرف من حروف خطک بحرف ابداً و ان الحسن فی الوضع الالهی و القبح فی غیر الوضع الالهی فمن یزعم انه ینوق الخط و لایکاد یقرأ هو ممن تغیر فطرته و اعوج سلیقته و اتبع الشیطان حیث قال و لآمرنهم فلیغیرن خلق الله فاسع جهدک فی ان‌لایشتبه حرف من حروف کتابک بحرف و ان‌لایقع نقطة فی غیر محلها و لاتحذف نقطة من الحروف فانها من حق الحروف و سیأتیک زیادة بیان ان‌شاء‌الله.
و نعم الشیء الفرق بین الکاف العربیة و العجمیة کما هو فی الکتب الهندیة و القدیمة و کذا سایر الحروف العجمیة و العربیة و العجب من اناس یمضی علیهم سنون و لایقرأ خطهم حتی انهم ربما راجعوا خطهم و عجزوا عن قرائة خطهم فلاتسامح ابداً فی اعطاء کل حرف حقه و ان کان حرف فی خط یشتبه بغیره فادخل فیه من خط آخر اوضح منه و ان کان له صورتان اکتب اوضحهما و ان کان یتفاوت بالتکبیر و التصغیر او وضع قرینة فافعل حتی لایشتبه و لاتبال بما یقوله الجهال فان حسن الخط کحسن البیان و کما ان البیان خیره افصحه کذلک الخط خیره اوضحه.
الحادی‌عشر: مراعاة المناسبة بین الصور و هی امر عظیم و حسن فی الخط لایخفی و ذلک فی جهات:
منها ان لاتکبر حرفاً ازید مما هو حقه و تصغر حرفاً بجنبه ازید مما هو حقه. منها ان لاتکبر کلمات سطر و تصغر کلمات سطر آخر بحیث یصیران کأنهما بقلمین. منها ان کان حرف یمکن ان‌یکتب صغیراً و یمکن ان‌یکتب کبیراً تختار الانسب بطرفیه و بجمیع السطر و السطور و الکتاب. منها ان‌تراعی موضعها فتسعی فی استقامة السطر و ذلک یمکن بأن‌تعرف اصول الحروف و فروعها فتسوی الاصول و تطلق الفروع و لابد ان‌اعلمک ذلک فما وقع من هذه
«* مكارم الابرار عربی جلد 29 صفحه 10 *»
الحروف خارج الخط اعلی او اسفل هو الفرع و ما یقارن الخط هو الاصل و لابد من تسویتها و اصطفافها فی السطر و بعضها علوی و بعضها سفلی و صورتها هکذا:
@هنا شکل فى نسخة مکارم الابرار المجلد التاسع و العشرين ص10@
و لابد و ان‌یقع من الحروف ما محله علی الخط علی الخط و ما محله فوق الخط او تحته فوقه او تحته فی محله و ما یرکب فی بعض الخطوط الکلمات بعضها فوق بعض هو علی خلاف الحکمة و ینبغی ان‌یترک و اری کأنه کمل العقول و مالوا الی ترک تلک الخطوط و شاع البرزخ بین الشکستج و النسخ‌تعلیق و هو اقرب الی الحکمة من سایر خطوطهم اذا راعوا فیه ما ذکرنا.
منها ان لاتبعد النقاط بعداً لایعلم صاحبها و لاتقربها من الحروف قرباً یشینها و لاترکب نقطتی حرفین فی موضع و اذا نقطت فاوضح لئلایشتبه الثلٰث بالثنتین و لا الثنتین بالثلٰث. منها اذا شکلت الکتاب فلاتبعد الاشکال تبعیداً یشتبه الامر معه و لاتقربها تقریباً یشین الحروف البتة و راع نقاط السطر و اشکالها حتی لایتجاوز بعضها عن بعض و لا علیک اذا وجدت موضعاً خالیاً ازید مما ینبغی ان‌تدنی النقطة او الشکل قلیلاً اذا کان موضعهما و نعم الشیء ذلک و اما التبعید و التجاوز عن سایر النقاط و الاشکال فلا.
الثانی‌عشر: ادقاق القلم و حده ان‌تخرجه عن حد الاسراف و حد التقتیر فان من یدقق القلم تقتیراً بحیث یعسر قرائة الخط و ان عاش و ضعف عینه لم‌ینتفع به و ندم و ان مات شتم فذلک مذموم و اجلاء القلم اجلاءة یکتب کلمات فی القرطاس ثم یبقی سایر مطالبه لا محل لها اسراف بل لابد و ان‌یجعل قلمه بین بین حتی یخرج عن الحدین فعلیک بالحسنة بین السیئتین، و خیر الامور اوسطها.
الثالث‌عشر: حذف الفضول و هو امر عظیم قد تصالح الناس علی ترکه لاسیما العجم فانهم یکتبون من الآداب الموضوعة التی لا طائل تحتها اموراً
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 11 *»
یستمجها الطبایع المستقیمة و ان هی الا نفاق و خدیعة و ان صدقوا احیاناً فلا طائل تحته الا الاسراف و تکبیر الکتاب و صرف العمر و تضییع القلم و المداد و القرطاس و اری الناس کأنهم قد ملوا منها و استمجوها و یریدون ان‌یقصروا من تلک الآداب و ذلک دلیل ترقی الزمان فتعلم الکتاب من ملک الدنیا و الآخرة مع تلک العظمة و هو سلیمان؟ع؟ حیث حکی الله عنه و قال بسم الله الرحمن الرحیم ان لاتعلوا علی و أتونی مسلمین فعلیکم بالاغراض دون الاعراض التی هی امراض ولکن لایمکن ذلک بالنسبة الی المقیدین بهذه الامور ولکن اشعوه فی اخوانکم و اقتصروا علی المراد حتی ینتشر الامر شیئاً بعد شیء.
الرابع‌عشر: المراجعة و هی من المهمات فان الانسان مأخوذ من النسیان و فی المراجعة فائدتان احدىٰهما اصلاح ما سهی و ثانیتهما تغییر ما کتب و هو غضبان او ولهان فاذا تغیر حالته و راجع لعله لایستحسن ما کتب و یفهم قبحه کما انک اذا تفکرت فی کلامک عرفت قبحه فلابد و ان‌تراجع فی اللفظ و المعنی معاً.
فهذه امور اذا راعاها الانسان یکون کاملاً فی علم الخط و الکتب قد بلغتنا عنهم فسلام الله علیهم کما لم‌یهملونا و علمونا کل شیء حتی الکتاب و الحکمة و الحمد لله علی ما منّ علینا بهم صلوات الله علیهم.
فصل: و مما یجب تقدیمه فی المقدمة تفصیل احوال امر آلات الکتابة و احوالها علی نحو الحکمة و الصواب.
فمنها القلم، اعلم ان احسن القلم القلم الشایع فی بلاد الاسلام و هو القصب الاحمر الرفیع المعروف و قیل احسن نوعه ما یؤتی من قریة واسط من قری تستر ثم ما یؤتی به من نواحیها و احسن افراده الاحمر الشدید الحمرة المستقیم الغیر الملوی الاجوف الابیض الداخل الصلب بالاعتدال الطویل الانبوب الذی علیه دسومة و الصافی البراق الثقیل المستدیر الحقیقی فخذ من ذلک و سخنه بالنار و امسحه بخرقة یخرج بجلاء حسن و صفاء و تفصل انابیبه ولکن لاینبغی ان‌یکون ما یتخذ للکتابة طویلاً جداً بحیث یثقل علی الید و لا قصیراً جداً فیکون اقصر من
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 12 *»
السبابة و وسطه شبر واحد ثم تهیؤ الماسین واحداً للبری و ینبغی ان‌یکون حده ذا حدب و واحداً للقط و ینبغی ان‌یکون حده ذا تقعیر ینطبق علی ظهر القلم اذا وضعته علی المقط حتی لایتنثر اطراف رأس القلم.
و لابد و ان‌تعرف فی بری القلم اسباب الصلابة و اللین فان القلم اذا کان لینا جداً لایمکن الکتب به حسناً و اذا کان صلباً جداً لاینزل منه المداد علی رأسه و لایطاوع الکاتب حسناً، فاعلم ان جلفة القلم من حیث الطول اذا کان طویلاً لدن و اذا کان قصیراً صلب و ان کان مبدء البری عند المقبض غایراً لدن و اذا کان منحدراً من غیر تقعیر صلب و من حیث العرض اذا بری اطرافه و اقل عرضه لدن و اذا اکثر عرضه صلب و من حیث الثخن اذا بری و نحت لحمه حتی یبلغ القشر او یقرب منه لدن و ان ابقی فیه لحم کثیر صلب و من حیث الشق اذا طال شقه لدن و اذا قصر صلب و یختلف بحسب جوهر القلم فانه اذا کان مدرکاً یابساً صلب و ان کان نیاً غیر مدرک لدن و اذا کان اسود کان اصلب و اذا کان احمر مشرقاً او اشقر او ابیض لدن و اذا احمر الباطن یابساً صلب و اذا ابیض رطباً فی الجملة لدن و اذا کان متیناً صلب و اذا کان رفیعاً لدن فلابد و ان‌تستعمل عقلک فان کان جوهر القلم الدن فصلبه باسباب الصلابة و ان کان اصلب فلدنه باسباب اللدونة حتی یعتدل و ینبغی ان‌یراعی رفاعة القلم و متانته فالخط الجلی یحتاج الی قلم متین و الخط الخفی یحتاج الی قلم رفیع و ما بینهما بحسبه فمن عکس الامر افسده البتة.
اما جلفة القلم فالقلم المبری للخط الجلی اذا متن لابد و ان‌یطول جلفته اکثر للاعتدال و المبری للخط الخفی اذا رفع لابد و ان‌یقصر جلفته للاعتدال و ما بینهما فبینهما کل ذلک لتحصیل الاعتدال و حد اعتداله اربعة‌عشر نقطة بذلک القط الذی لذلک القلم کالقلم الذی کتب الله به لوحه فان کان بهذا المقدار یلدن فعدله بسایر اسباب الصلابة فان لم‌یعتدل فابتغ لنفسک قلماً اصلب فان اقصر من ذلک خلاف الحکمة و یتلوث الید و یقرب الاصابع من الخط و تحجبه و تسود ما کتبت و تبری لحمه فی الشکستج اکثر و فی النسخ اقل و فی النسخ‌تعلیق اقل منه و فی القلم الخفی اکثر و فی القلم الجلی اقل فان اللحم الزاید یمنع من دقة الخط و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 13 *»
کثرة اللحم احفظ للقلم من الانسحاق و قلته اقل حفظاً و یرد علی القلم الجلی من الصدمة اکثر من القلم الخفی فیحتاج الجلی الی کثرة لحم بخلاف الخفی و ان کنت تکتب النسخ‌تعلیق ادق من النسخ فالامر بالعکس. و اما عرضه فالقلم الجلی یحتاج الی عرض اعرض و الخفی بعکس ذلک و ینبغی ان‌یکون الجلفة کشطر مخروط شق طولاً و لایجوز ان‌یکون رأس القلم اعرض من اواسط الجلفة البتة.
و اما الشق فاعتداله طولاً اربعة اسداس الجلفة فانه ان زاد نشر منه المداد الی الاعلی و سود الید و الجلفة و لوثهما فان کان قلم یصلب بذلک فابتغ لنفسک الدن منه و ان کان یلدن بذلک فابتغ لنفسک اصلب منه و لابد و ان‌تشقه شقاً واحداً فمنهم من اذا بری ثلثاً ثخن القلم وضعه علی المقط و غمضه بقوة حتی ینشق من ذات نفسه و منهم من یشقه بالالماس بعد تمام البری و الاول اصعب و خارج عن الاختیار و الثانی اطوع لک و اسهل و ان اخترت الثانی فابره بریاً ناقصاً و عدل اطرافه و قطه قطاً ناقصاً حتی یتعین لک موضع الشق ثم شقه بحیث یکون جانب الوحشی منه اذا کان ظهره الیک و هو الیمنی اکثر من جانب الانسی و هو الیسری بالضعف تقریباً یعنی تجعل الوحشی منه ثلثین تقریباً و الانسی ثلثاً لان اغلب الصدمة یرد علی جانب الوحشی و ینسحق هو اکثر و منهم من یشق فی الوسط و لا شک ان توفیر الوحشی اقرب الی الحکمة و مطابق مع القلم الابداعی الذی کتب الله به اللوح کما حققناه فی مباحثاتنا و لیس غرضنا انه یجب کون الانسی نصف الوحشی بحیث لو وقع الشق احیاناً فی الوسط وجب ان‌تبری الانسی حتی یصیر نصف الوحشی بل المراد لزوم کون الوحشی اکثر من اول مرة توفیراً له فالمطلوب توفیر الوحشی لا تنقیص الانسی فافهم.
و اما القط فلابد و ان‌یکون بالماس ذی تقعیر فی حده حتی ینطبق علی ظهر القلم و ینزل من جمیع اجزائه دفعة و المقط لابد و ان‌یکون صلباً بالاعتدال لا متحجراً فیفسد حد الالماس و یفله و لا رخواً ینزل فیه القلم اذا قططت و ناله قوة القط و احسن انواع المقط العظام و احسنها العاج ثم القرون و لابد و ان‌یکون المقط مستوی الظهر بقدر عرض طرف القلم فلایکون محدباً لاینطبق
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 14 *»
علیه طرف القلم فینتثر اطرافه عند القط و ینبغی ان‌یکون طوله بقدر اربع اصابع مضمومة حتی یستقر فی الکف و لایتزلزل فاذا اردت القط فضع ابهامک الیسری علی ظهر الالماس البتة فکثیراً ما ینکسر و یطیر و مکن یدک الیسری مع المقط علی فخذک البتة و ضع القلم فی وسط المقط عرضاً و طولاً البتة فکثیراً ما ینحرف الالماس و یعوج المقط فیقطع الالماس الاصابع و لاتنظر الی الجهال المغرورین الذین لایبالون بهذه الامور فان الحکیم من یجری جمیع افعاله علی نهج الحکمة و الصواب.
و اما استواء القط و هو المسمی بالجزم و انحرافه فاعلم ان ذلک یختلف بحسب الخطوط فمنهم من یجزمه علی زوایا قائمة علی ما ینبغی فی القلم و ذلک انسب بالثلث و الرقاع و النسخ بل النسخ‌تعلیق بلا شبهة و منهم من یحرفه و هؤلاء اقتسموا قسمین فمنهم من یحرفه الی الیمین اذا کان ظهر القلم الی الناظر فیجعل الزاویة الیمنی حادة [منفرجة ظ] و الیسری منفرجة [حادة ظ] و هذا التحرف یناسب الخطوط المعکوسة و کل خط ارید جلائه و غلظة حروفه و منهم من یحرفه الی الیسار فیجعل الزاویة الیسری منفرجة و الیمنی حادة و هذا المحرف انسب الی التحریر و الشکستج و المرکب منه و من النسخ‌تعلیق المسمی بالشکستج نسخ‌تعلیق بالعجمیة و الذی یراد دقته و خفاءه و لا شک ان المحرف الی ذات الیمین اذا کان ظهر القلم الیک مناسب للخط المعکوس المکتوب من الیسار الی الیمین و لذا تری یکتب به حسناً دوایر الجیم و اخواتها و العین و اخته و کلما ینعکس من الحروف و لما کان فی الخط الکوفی حروف تکتب من الیسار الی الیمین کثیراً یحسن رسمها بالمحرف المعکوس و بالمجزوم و بالمحرف احسن و المحرف الی ذات الیسار مناسب للخط المکتوب من الیمین الی الیسار و لما کان الحروف المعکوسة فی خط هذه الاعصار اقل کان المحرف الی ذات الیسار انسب الی خطهم البتة فهو اولی بهم من المحرف الی ذات الیمین.
هذا و الخط الجید الحاد الاطراف یحتاج الی اصلاح البتة و الاصلاح لایمکن علی النهج الاکمل الا بزاویة من رأس القلم حادة او قائمة فان کانت
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 15 *»
الحادة الیمنی امکن الاصلاح و کذا اذا کانت قائمة و اما ان کانت الیسری حادة فلایمکن اتفاقاً الا بعسر شدید ففیه تکلف لایخفی اللهم الا ان غلظة الاطراف و جلاء الخط کالکوفی یقتضی التحرف معکوساً فلا بأس حینئذ بتحرف قلمه ذات الیمین ولکن مقتضی الحکمة فی قلم الابداع ان یکن الزاویة الیمنی المتعلقة بجهة وجود المفعول حادة و الیسری المتعلقة بماهیته منفرجة.
و اما حد الانحراف فلایجوز الانحراف الکثیر و شدة حدة الزاویة الوحشیة فانها تنسحق بسرعة و تتنثر و تنکسر البتة بل یکفی فیه المسمی بقدر ان‌تکون الزاویة الوحشیة احد فی الجملة و ذلک ان القلم المجزوم و الزوایا القائمة اکثر دواماً و ابعد عن التنثر و ان کانت المنفرجة ادوم منها ولکنها بالنسبة الی الحادة ادوم و لا حادة الا و اختها منفرجة فاذا احتجنا الی الحدة لحاجة الاصلاح نکتفی منه باقل مراتبه و هو التحرف بقدر الخمس من عرض رأس القلم او السدس و ذلک بحسب اختلاف الخطوط و فی الحقیقة کل خط یحتاج الی قلیل تحرف فاذا اردت ان‌تشاهد ذلک و تعرف المقدار فارسم خطاً مستقیماً کخط اب:
@هنا شکل فى نسخة مکارم الابرار المجلد التاسع و العشرين ص15@
ثم اقم علی نقطة ا خط احـ و علی نقطة ب خط ب د ثم اقسم ا ب اخماساً او اسداساً ثم تفرض من نقطة ب بقدر واحد من تلک الاقسام فلیکن ه ثم تخرج خطاً من ا الی ه فاسفل ذلک الخط حد التحریف فانصب الزاویة الوحشیة من القلم علی زاویة ا من اسفل خط ا ه و قط القلم بحیث ینطبق علی ذلک الخط و هذا منتهی التحریر فی امر القلم.
فصل: فی الدواة فاعلم یا ولدی ان خیر الدواة ما کان من بلور او زجاجة او صینی او فخار مزجج و اما المعادن فان کان ذهباً فلا بأس و اما ذووا الصدایات فلااجوزها کما لااجوز ادخال الزنجار فی المداد فان الصدا یفسد المداد من جهتین
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 16 *»
من جهة التحدید فیأکل القرطاس و من جهة ان الصدا لاینحل رایقاً فی المداد الا بتدبیر خاص فیکون دردیاً فی المداد مانعاً من الجریان بالجملة لایصلح المعادن للدواة البتة و ان الزاج الذی فی المداد یزنجرها و یفسد زنجارها المداد البتة.
و اما کبر الدواة و صغرها فاعلم انه لایجوز ان‌یکون الدواة کبیرة تسع مداداً کثیراً یبقی ایاماً فیحمض و یتنمس اطرافها و لا صغیرة جداً یجف المداد فیها کل یوم و تحتاج الی صب المداد فان للمداد نضجاً آخر فی الدواة فان لم‌یبق حتی ینتضج یکون دائماً مدادک غیر نضیج.
و یجب ان‌یکون الدواة مستدیرة لئلاینحبس اللیقة فی زوایاها و لایحتقن المداد فیها فیتنمس و یفسد فیجب ان‌تکون مستدیرة تدور اللیقة فیها علی السواء و لایجوز ان‌یکون الدواة عریضة جداً فیکون لها فضوة لایصیبها القلم و یبقی فیها المداد و یتعفن و یتنمس بل ینبغی ان‌یکون عرضها بحیث ینال القلم جمیع اطرافها و لایجوز ان‌یکون الدواة عمیقة یغوص فیها القلم و یسود و یتلوث یدک بالمداد و جلفة القلم کلها و یتعفن اسفلها و یحمض و یتنمس فیفسد المداد بل حد العمق ان‌یسود قلمک و یدخل فیها منه الثلثان و یبقی ثلث منه ابیض.
و اما فم الدواة فلایجوز ان‌یکون ضیقاً یحوجک الی التوجه فی کل دخلة و لا بوسیع جداً یکون جمیع اللیقة بادیاً للهواء و یضر بها الهواء و تجف کل ساعة و یکفی ان‌یکون سعة دائرته بقدر مدخل السبابة.
و اما اللیقة فلابد منها کما مر فی الاخبار آنفاً و لایجوز ترکها و لابد و ان‌تکون خیوطاً مغزولة مبرمة و لایجوز ان‌تکون منسوجة و لا غیر مغزولة کالقطن و الصوف و خیرها الابریسم المغزول المبرم الغزل و مقدارها بقدر ان‌یملأ ثلثی الدواة و یبقی ثلثها خالیاً حتی تجتمع فی جانب لیناً و یلاقیها جلفة القلم و یکون للمداد منفس فی الدواة لئلایحمض و یتنمس.
و اما غطاء الدواة فلایجوز ان‌یکون شیئاً دسماً یناله المداد و یتدسم فالذین یضعون علیها الشمع یسیئون لدسومته اللهم الا ان‌یطأ اللیقة بالقلم بحیث لایناله الشمع فحینئذ لا بأس به و اسلم شیء له الخشب الرخو من صفصاف او غیره ینحته
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 17 *»
علی حسب حلق الدواة و یجعله فیه و یکون بحیث یطبق فمها فلایدخلها الهواء و اما الفلزات فلایجوز و احسن شیء لغطاء المداد الصمغ الذی یؤتی به من بلاد الافرنج و هو لین دائماً فیعدد لفمها من الجلود کلقمة و یطلی حوله منه بتدبیره فیدخله فی حلقها فانه لین دایماً و یطبق فمها و لایدع الهواء یدخل فیها بلا دسومة فهذا غایة ما امکننا التحریر مع ضیق المجال و تبلبل البال و یکفی لک ان‌شاء‌الله.
بسم الله الرحمن الرحیم
فصل: فی دستورات فی اتخاذ المداد و ما یلحق بها.
اعلم یا ولدی و قرة عینی انهم بعد ما اهتدوا الی الکتابة و الرسم احتاجوا الی مداد یرسمون به ما یریدون فرأت الحکماء ان السواد من ابین الالوان علی غیر السواد و انسبها للعین فاختاروا لذلک المداد الاسود هذا و قد اختاره الله لرسم کتابه کما رواه فی الوسائل باسناده عن محمد بن الوراق قال عرضت علی ابی‌عبدالله؟ع؟ کتاباً فیه قرآن مختم معشر بالذهب و کتب فی آخره سورة بالذهب فاریته ایاه فلم‌یعب فیه شیئاً الا کتابة القرآن بالذهب فانه قال لایعجبنی ان‌یکتب القرآن الا بالسواد کما کتب اول مرة انتهی. فلما عرف الحکماء ذلک دبروا لصنعته تدابیر و تفکروا فیما ینبغی فیه و عناصره فاتخذوا التوتج و هو الدخان لشدة سواده و جسمانیته فان ما هو روحانی یشف عما وراءه لیس ببین و ینوب عنها کل محروق متفحم فلما کانت متفتتة احتاجوا الی لزوجة تجمعها ایة کانت و یربطها بالقرطاس و احتاجوا الی عفوصة تثبتها علی القرطاس فلاتنمحی بسرعة و الی حاد قطاع لللزوجة یقطع لزوجة ذلک اللزج و یرقق المداد و ینفذ بحدته فی القرطاس لیکون اثبت و یلطف تلک التوتج حتی تطاوع القلم و تجری بسرعة فلم‌یکن یقوم مقام العفص و الحاد شیء کالزاج و العفص فانهما بالاجتماع برطوبة یسودان فکان سوادهما فضلاً علی ما اردنا منهما من الحدة و العفوصة فهذه الاربعة هی عناصر المداد.
و له مکملات خارجة کالمرارة التی بها لایأکلها الذباب و لا شیء لها
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 18 *»
کالصبر و نبات یحصل بها البرق و آس یعینها علی الجریان و ملح یقطع اللزوجات و یعینها علی الجریان و امثال ذلک فتصرفوا فی اوزانها و معالجتها و کیفیة ترکیبها علی حسب انظارهم و اغراضهم و اس المعالجات شدة السحق و الخلط حتی یصیر المجموع شیئاً واحداً لایرسب و هو کمالها.
و نحن نذکر بعض ما وصل الینا من الاساتید لیکون دستوراً لک:
مداد حکی انه منقول من خط الامیر عماد الذی ماشق غباره فی الخط النسخ‌تعلیق و هو الخاتم الفاتح فی ذلک الخط، صفته توتج عشرة، صمغ عربی عشرون، ینقع الصمغ فی الماء حتی یصیر کالعسل الشهد فیصفی ثم یلقی ثلثاه فی قصعة و یجعل فیه التوتج و یسحق حتی یمتزج به ثم یلقی فیها الثلث الآخر بعد ما رقق بمثله الماء و یسحق حتی ینحل فیه ما کان فیها و ان کان لایمکن صبه فی زجاجة یضیف الیه الماء فیصبه فی زجاجة الی نصفها و یمخضها مخض السقاء عشرة ایام و ازید ثم یأخذ الزاج الاسود اربعین فیدقه فیجعله فی الماء حتی ینحل ثم یصفیه ثم یأخذ العفص ثمانین و یرضه و زعفران نصف مثقال و صبر دانقین و افتیمون مثقالین و قشر الجوز الاخضر عشرة مثاقیل و نیل مثقالین ثم یلقی هذه الاخلاط سوی الزاج فی نصف من تبریزی ماء و یغلیه الی النصف فیصفیه ثم یقطر فیه من ماء الزاج قلیلاً قلیلاً و یسوطه بشیء و یجربه بالکتب حتی یری لونه اسود فیصب منه علی التوتج و الصمغ فی الزجاجة قلیلاً قلیلاً و یجربه بالکتب حتی یعجبه اعتداله ثم یمخضها ایاماً اخر و یضبطه.
مداد آخر منقول عن یاقوت المستعصمی الذی ینسب الیه النسخ و الظاهر انه هو اول من نسخ الثلث و حرفه و غیره الی خط النسخ المعروف فی زماننا و مداده معروف بکثرة الجریان و السواد و البریق. صفته توتج النفط او دهن بزر الکتان المدبر کما یأتی عشرة، صمغ عربی اربعة، مرقشیشا محرق خمسة، زنجار قبرسی ثلثة، ملح هندی صبر اسقوطری من کل مثقالان یحل الصمغ فی عشرة امثاله ماء و یصفی ثم یدق الادویة ناعماً ثم تسحق علی صلایة بماء الصمغ خمسة
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 19 *»
ایام ما سوی المرقشیشا فانه یخلط به بعد الخمسة ثم تسحق ایضاً خمسة ایام اخر ثم یرفع هکذا کان فی النسخة و الظاهر ان الصمغ اربعة و عشرون.
مداد آخر منقول عن مجنون بن المحمود و هو ایضاً احد اساتید الخط. صفته توتج و زاج ابیض بالسویة و عفص مثلهما و الصمغ العربی کالجمیع، یرض العفص ثم ینقع فی الماء ثم یغلی بعده قلیلاً ثم یترک فی اناء مغطی حتی یتغشی فیؤخذ غشاؤه و یترک حتی یتغشی و هکذا الی ان لایتغشی فیصفی و یرفع فی زجاجة و ینقع الصمغ علی حدة فی ماء حتی یصیر کالشهد ثم یخلط التوتج بالصمغ فی اناء نحاس احمر و دستج نحاس ثم یحل الزاج و یصفی و یسقی به التوتج و یسحق و یسقی من ماء العفص قلیلاً قلیلاً و یسحق الی اربعین یوماً و کلما سحق اکثر کان احسن ثم یرقق و یصفی من خام صفیق و یضبط فی اناء نحاس او زجاجة و العفص المستعمل فی المداد الاخضر الثقیل غیر المتأکل و یترک فی کل مرة عشرین یوماً حتی یتغشی.
مداد آخر لمحمد ابراهیم الیزدی و هو من اساتید الخط فی المتأخرین و کان ذاسلیقة مستقیمة و خط حسن. صفته توتج بزر الکتان سبعة و ان لم‌یکن فدهن المنداب و هو بزر کبزر الفجل کثیر الدهن یطلی به الابل، صمغ عربی ابیض اربعة و ثمانون، عفص اربعة و ثمانون، جوهر الزاج زعفران من کل واحد قلیل، یرض العفص و ینقع فی اناء نحاس و یشمس حتی یتلون الماء فیؤخذ ماؤه و یجدد له الماء و التشمیس حتی یتلون الماء و یخرج جوهره فی الماء و یکرر الی ان لایتلون ثم یشمس المیاه و یؤخذ غشاؤه و یرمی براسبه و یؤخذ صافیه ثم یحل الزاج فی الماء و یقطر فی ماء العفص و یحرک الی ان‌یسود حسناً فکأنه مداد برأسه ثم یخلط التوتج بالصمغ المحلول جیداً و یسقی بذلک الماء الاسود ثم یسحق علی صلایة دائماً و کلما یغلظ یسقی ماء و یسحق الی ان‌یترکب الترکیب التام.
مداد آخر منقول عن امیرعلی المشهور بحسن الخط و قد حکاه عن یاقوت ایضاً، صفته توتج مدبر اربعة، صمغ عربی زاج قبرسی ورق الآس ورق الحناء من کل مثقالان، نوشادر نصف مثقال، عفص ثمانیة، زعفران نبات مصری من
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 20 *»
کل نصف مثقال، فیؤخذ خمسة امنان ماء فیغلی فی قدر برام الی ان‌یبقی ثلثة امنان ثم یقطع کل عفصة خمسة او ستة ثم ینقع کل واحد من الزاج و العفص و الصمغ و ورق الآس و ورق الحناء فی ماء علی‌حدة بحیث یعلوه ثم یصفی المیاه و تخلط و تغلی الی ان لاینشر علی القرطاس ان کتب ثم ینزل ثم یسحق التوتج مع النوشادر ثم یجمع بالصمغ المحلول و یسقی من ذلک الماء شیئاً بعد شیء ثم یغلی الزعفران و النبات فی قلیل من ذلک الماء المغلی و یصفی و یسقی به المرکب و یسحق کثیراً الی ان‌یترکب الترکیب التام ثم یصفی و یضبط و هذا المداد لایمحی عن القرطاس کما قیل.
مداد آخر مطوس، صفته توتج مدبر درهمان، صمغ عربی اربعة، عفص اخضر درهمان و نصف، زاج ترکی درهم، یحل الصمغ و الزاج و یرض العفص و ینقع فی الماء ثم یؤخذ من کل من ورق الحناء و ورق الآس و الوسمة و افتیمون نصف درهم و ینقع مع العفص یوماً و لیلة ثم یغلی بلینة حتی لاینشر علی القرطاس ثم یرفع و یصفی بصفیقة ثم یضاف الیه نیل و صبر اصفر ثم یجمع التوتج بمحلول الصمغ و الزاج و یدق کثیراً و یسقی من ذلک الماء شیئاً بعد شیء و یجرب حتی یری منه التطویس و لیکن الدستج من صفر او حدید ثم یرقق و یصفی من حریر و یضاف الیه نصف درهم مسک و مثقال زعفران محلولاً فی ماء الورد و یرفع فی اناء نحاس.
مداد آخر لایحتاج الی سحق، یؤخذ عفص و یدق و یغلی حتی یتهری ثم یصفی ثم یؤخذ مثله زاج اسود و مثله توتج و کالمجموع الصمغ العربی فیحل الصمغ و یجمع به التوتج و یغلی المجموع فی قدر و یساط کثیراً و یطبخ حتی یغلظ کثیراً ثم یرفع و یرقق بقدر الحاجة.
مداد آخر یسمی بالهندی ذکره جابر بن حیان الصوفی. خذ دخان خشب الصنوبر و اجعله فی هاون و صب علیه غری السمک بقدر ما یجمعه و دقه ساعة جیدة دقاً بلیغاً ثم بل یدک بالماء و اخرجه من الهاون و ادلکه بیدک شدیداً حتی یمتد کالناطف ثم قرصه کالدرهم و انظمه فی خیط و باعد بینها و جففه فی الظل
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 21 *»
فاذا اردت النقش به دقه و اجعل فیه غری السمک و اطل به ما اردت و ان اردت الکتابة میعه بصمغ الاجاص و الغری اجود و ان جعلت مکان الدخان توتج الادهان بأن‌تجعل الدهن فی اناء و توقد تحته و تجعل فوقه اناء و تشد الوصل حتی یدخن کل الدخان فی الاعلی فهو المداد المصری انتهی. و هذا الرجل لکثرة ضنته بکل شیء کأنه لایقدر ان‌یتفوه بالصدق فان جعل الدهن هکذا یقطر دهناً و لایدخن فلایجوز شد الوصل و ینبغی ان‌یکون له منافذ حتی یشتعل الدهن.
و قد ذکر صاحب جهان‌نما و هو من کتب الافرنجیة ان فی بلاد صین یصنع مداد لیس له نظیر فی الآفاق من حیث الجریان و هو مخصوص بها لایوجد فی غیرها انتهی، و لم‌یصل الینا نسختها حتی ارسمها. و نسخ المداد کثیرة عندی ولکن التی هی اقرب الی الحکمة و الاعتدال ما ذکرته لک و البواقی منها منحرفة عن طریق الحکمة.
و اعلم ان الذی یقتضیه القوانین الفلسفیة فی تدبیر هذه الاخلاط ما سأذکره لک:
اما الزاج فتدبیره ان‌یدق ناعماً و یغلی فی الماء حتی یذوب ثم یترک حتی یرسب ما فیه من رمل و کبریت و تراب ثم یصفی فی قدر و یضرب ببیاض البیض حال الغلیان حتی یصفو ثم ینزل و یصفی من ماهوت و احسن منه ان‌یصفی من قرطاس ثخین رخو فانه غایة فی التصفیة و ینزل کالدمعة و لیکن الزاج الاخضر الفستقی فانه اقوی الاقسام و احسنها.
و اما تدبیر العفص فرض العفص رضاً قریباً من النعامة ثم اطبخه فی الماء حتی یتهری ثم اضربه ببیاض البیض حتی یصفو عن الکدورات و یشف ثم نزله و صفه من ماهوت او قرطاس و ان القوم لما لم‌یعلموا کیفیة التصفیة احتاجوا الی التشمیس و اخذ الاغشیة فاذا صفی ماء العفص کالدمعة الصافیة اجعله فی القدر و اغله و الاحسن ان‌تغلیه فی زجاجة او صینیة مغطاة حتی یتربب ثم قطر علیه من ماء الزاج المصفی المدبر شیئاً بعد شیء و جربه حتی تراه قد اسود فی الغایة فاترکه و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 22 *»
اغله بعد ذلک حتی یحصل له قوام ما.
و اما تدبیر الصمغ فان تنقعه بعد تنقیته عن الاتربة و الرمال و الاخشاب فی الماء الصافی و ان کان مقطراً فهو احسن ثم تترکه حتی ینحل ثم تصفیه من خرقة صفیقة و ان کان غلیظاً لایخرج فمیعه حتی یخرج و احفظه عن الاغبرة و ان رق کثیراً اطبخه او شمسه حتی یحصل له قوام العسل و ان کان فیه کثافات رقّقه و استرسبه ثم اغله غلیات حتی یتقوم فهذا منتهی تدبیره.
و اما تدبیر قشر الجوز فاغله حتی یتهری ثم اضربه ببیاض البیض و خذ اوساخه حتی یبقی الماء الصافی ثم صفه من ماهوت او قرطاس ثم اغله حتی یتقوم ثم اخلطه بماء الزاج و العفص قلیلاً قلیلاً و تجربه حتی یعجبک لونه.
و اما الزعفران فتدقه ناعماً و تغلیه حتی ینحل ثم تضربه ببیاض البیض ثم تصفیه من ماهوت او قرطاس و کذلک تصفی الصبر و الافتیمون و ورق الحناء و الآس و امثالها ثم تخلطها بالماء الاسود.
و اما الملح فتحله فی الماء و ترمی الراسب ثم تغلیه و تضربه ببیاض البیض ثم تصفیه من ماهوت ثم تعقده و ترفعه.
و اما النیل فتنقعه بعد السحق الشدید علی صلایة و تترکه ایاماً حتی ینحل الانحلال التام و تصفیه من ماهوت ثم تعقده ثم تخلطه بالماء الاسود المذکور فانت اذا صفیت هکذا ما یقبل الانحلال حصل لک میاه رائقة لا رسوب فیها ابداً و لایحصل لها غشاء اذا بقیت. و اما ما لاینحل انحلالاً فلایجوز ادخاله فی المداد کالمرقشیشا و امثاله من الاجسام الصلبة فانها ترسب فی الاناء البتة.
و اما الزنجار و التوتیا الاخضر و امثالهما فلایجوز لاجل انها تأکل القرطاس بعد زمان.
و اما التوتج فتدبیرها ان‌تذرها علی ماء فی طست و تحرکها قلیلاً حتی یرسب منها ما کان من تراب ثم تأخذها من وجه الماء و تجففها فی الشمس هذا ان اخذتها من مثل الطوابیق و ان اخذتها من رخام فلاتحتاج الی الذر علی الماء
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 23 *»
ثم تخیط کیساً من قرطاس رخو ثخین و تجعلها فیه ثم تجعل الکیس فی کیس آخر و تجعله فی آخر ثم تطینه بطین الفاخور و تجففه ثم تجعله فی التنور فی نار لایحترق بها القرطاس و تترکه ساعات ثم تخرجه و تخرج التوتج و تطلی قلیلاً منه علی قرطاس فان وجدت علیه بریق الدسومة تعید علیه العمل حتی لاتری علیه د سومة و احتجنا الی اخراج الدسومة لسرعة الاختلاط بالمیاه و الترکیب و هذا منتهی تدبیرها و منهم من یحرقها لرفع الدسومة و هو خطاء لان حرقها سبب رسوبها فی المداد و الاناء لبطلان الرطوبة الاصلیة فیها بالکلیة.
فاذا دبرت العناصر کل عنصر علی‌حدة فالحکمة تقتضی ان‌تجمع التوتج بالصمغ المحلول فانه للزوجته یجمعها بسرعة و یقتلها و لایجوز خلط الصمغ بسایر المیاه قبل جمع التوتج فانها لحدتها تقطع لزوجة الصمغ فلایقدر بعد علی جمع التوتج البتة فاذا جمعت التوتج بالصمغ یحتاج الی سحق طویل و سحقه علی الصلایة احسن من دقه فی المنخار البتة و من الطبخ و المخض و علامة الجمع ان‌تطلیه علی قرطاس بعد ترقیقه فان رأیته علی لون واحد و کیفیة واحدة فقد بلغ او ترققه کثیراً و تترکه ساعة فان رأیت فیه رسوباً او اجزاء ممتازة عن الماء لم‌یبلغ فاسحقه حتی یبلغ ثم رققه و جربه الی ان‌یبلغ حالة الاتحاد فاذا بلغ اسقه من الماء الاسود الذی حصلته من الزاج و العفص و قشر الجوز و غیرها و اسحقه حتی یختلط و یعجبک لونه و جریانه و فی هذه الرتبة لایحتاج الی سحق زاید فانا قد روقنا المیاه علی ما تعلمت و لیس فیها ثفل و یسرع اختلاطها فاذا اعجبک لونه و جریه فقد بلغ فترققه و تجعله فی زجاجة و تمخضها مخض السقاء ثم تحل الملح فی ماء رائق و تقطر فیها قلیلاً قلیلاً و تمخضها و تجربه الی ان‌یعجبک جریه ثم تحل النبات و تقطر فیها قلیلاً قلیلاً و تمخضها و تجربه الی ان‌یعجبک بریقه و لایبلغن مرتبة الالتصاق بادنی رطوبة البتة فاذا بلغ هذا المبلغ فقد بلغ و کلما مخضته اکثر فهو احسن.
و اما المیزان فاعلم یا بنی انه یختلف باختلاف الخطوط فان الخط النسخ یحتاج الی بریق و تشقق و تجسم لایحتاج الیها الخط النسخ‌تعلیق و لایحتاج
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 24 *»
مداد النسخ الی جریان مثل مداد النسخ‌تعلیق فان النسخ لیس فیه مدات طویلة و دقة زایدة و اما الشکستج فیحتاج الی جریان ازید من جریان النسخ‌تعلیق لکثرة مداته و دقة اطراف حروفه و کذلک یختلف لمن یرید سرعة التحریر و الکتابة و لمن یرید ان‌یسعی فی حسن الخط و یکتب بتؤدة و تأمل فان المسرع یحتاج الی جریان المداد ما لایحتاج الیه المبطئ البتة بل و یختلف بحسب القلم فان القلم المنحرف یحتاج الی الجریان ما لایحتاج الیه القلم المجزوم البتة فلا کل مداد لکل خط فیحتاج فی النسخ الی صمغ زاید و نبات کثیر و لایحتاج الی کثیر ملح و زاج البتة و الخط النسخ‌تعلیق ینبغی فی مداده تقلیل الصمغ و تکثیر الملح و الزاج و الخط الشکستج یحتاج الی تقلیل الصمغ و تکثیر الملح و الزاج ازید من النسخ‌تعلیق و قل من یتنبه بذلک ففی النسخ‌تعلیق یکفی من الصمغ ضعف التوتج و یحتاج الی الزاج اربعة امثال التوتج و العفص ابداً ضعف الزاج و یحتاج الی الملح و افتیمون بقدر خمس التوتج و یحتاج الی النبات بقدر الثمن او العشر و الی الآس و الحناء ازید من النسخ فیحتاج الی نصف التوتج، و اما النسخ فیحتاج الی الصمغ اربعة امثال التوتج بل خمسة و منهم من یزیده حتی یبلغ عشرة امثال التوتج لیزداد تشققاً و بریقاً و الزاج مثل التوتج و العفص مثلی الزاج و یکفی من الملح فیه بقدر العشر من التوتج و الآس ربعه و اقل و النبات بقدر الخمس و اما الصبر فی الکل فبقدر ان‌تجد فیه طعم المرارة و الزعفران بقدر ان‌تجد فیه شائبة الصفرة فانه یحسن المداد. و اما لشکستج فیحتاج الی صمغ اقل من ما یحتاج الیه النسخ‌تعلیق و الی اسباب الجریان اکثر و الاصل معرفة میزان التوتج و الصمغ ثم تهیئ سایر الاخلاط و تزید قلیلاً قلیلاً حتی تنال ما تحب و اظن انک لو دبرت عناصره کما وصفنا ان‌یخرج لک مداد فی غایة الصفاء و الجریان و بعد الترکیب و تمام العمل تصفیه من خرقة صفیقة فان شئت ان‌تجففه تصبه فی اناء صینی قلیلاً و تشمسه حتی یجف ثم تحکه و تصب غیره و تسحق الجمیع ناعماً و ترفعه فی زجاجة و هذا ابعد عن الفساد و الحموضة و التنمس و ان شئت رفعته مایعاً و حفظته عن الهواء و المواضع الحارة و المواضع الندیة و من المتفکهین بهذه الامور من یجعل فی
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 25 *»
المداد بدل الماء ماء الورد و هو اقرب الی الفساد و منهم من یجعل فیه قلیل مسک لیکون طیب الرایحة.
و اعلم ان المداد الذی ترید ان‌تکتب به الصکوک و القبالات و الاسناد الاولی فیه ان‌یکون مداداً لاینمحی و ذلک یکون بتقلیل الصمغ و ازالة دهن التوتج جیداً و الاکثار من الزاج و ادخال النوشادر بقدر الخمس او الثمن و عدم تلعیب القرطاس البتة فذلک غایة التحریر فی امر المداد فاحفظه و اغتنم.
و اعلم ان بعض المعتنین بامثال هذه الامور جعلوا ماء و سموه بماء الحیوة یرکبونه و یضبطونه فی الزجاجات و یصبون منه فی الدواة عند غلظة المداد و له نسخ، منها قرنفل، زعفران، ورق النیم، ورق الحناء یابسین مرضوضین تنقع فی الماء او ماء الورد ثم یغلی غلیات و یصفی و یضبط و النیم شجر هندی فان لم‌یکن فی بلد فیقوم مقامه هنا ورق الآس و اما القرنفل فلطیبه ولکن فیه دهنیة مضرة فلو بدله بطیب آخر او حذفه کان احسن ولکن هذا الماء یفسد سریعاً و لابد من التجدید بسرعة و منهم من یدخل فیه زعفران و توتیاء اخضر و برادة الحدید و الابقر و الزاج الابیض و امثال ذلک و انت لو صنعت ماء من الافتیمون و ورق الآس و الحناء و الابقر و الشب و ملح و زاج لا اری به بأساً ولکن یفسد سریعاً و یحتاج الی تجدید.
فصل: و اما القرطاس فمعلوم ان احسنه الصافی اللین الذی اذا بللته بلسانک لاینشر الرطوبة الی الوجه الآخر منه غیر المنکسر اذا طویته و یختلف بحسب احوال الکاتبین و الخط و الکتابة اما بحسب احوال الکاتبین فالمبتدی و من لم‌یستد یده لایقدر علی الکتب علی قرطاس کثیر اللعاب و الصیقل و ینزلق یده البتة و المنتهی یحتاج الی قرطاس کثیر اللعاب و الصیقل و المسرع فی الکتابة لایجوز له کثرة اللعاب و الصیقل فانه ینزلق یده بعدم مبالاته البتة و اما المبطئ فلابأس بهما له و الکثیر السهو فی الکتابة ینبغی له لعاب القرطاس و صیقله و اما المتثبت فلایحتاج.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 26 *»
و اما بحسب الخط فخط النسخ یحتاج الی کثرة لعاب و صیقل ما لایحتاج الیه خط النسخ‌تعلیق لکثرة وقوع المد و الدوایر فیه و انزلاق الید اذا کان کثیر اللعاب و الصیقل و اما خط الشکستج فهو ایضاً لایحتاج الی کثیر لعاب و لا بأس بکثرة صیقله لتحرف قلمه و اما السیاق فلایجوز له کثرة اللعاب و الصیقل لوجهین لکثرة مداته و لان المطلوب فیه عدم الانمحاء.
و اما بحسب الکتابة فاعلم ان الصکوک و السجلات و القبالات و ما یخشی علیه من الحک و المحو فلایجوز ان‌یکون قرطاسه ذا لعاب و صیقل ابداً و اما قراطیس المسودات فحسن فیها اللعاب و الصیقل و اما الکتب فخیر فیها اللعاب و الصیقل فانها تحتاج الی مقابلة و تصحیح و اما البلاد الندیة فقلة اللعاب و کثرة الصیقل فیها خیر و لا بأس فی البلاد الیابسة بکثرة اللعاب و الصیقل و کذلک الامر فی الشتاء و الصیف.
و اما اللعاب فما شاع و ذاع هو لعاب النشاء ولکن یحتاج فی طبخه الی استاذیة و ذلک ان کماله فی ان‌یکون اللعاب متساوی الاجزاء فی الرقة و الغلظة و صفة طبخه ان‌تضع اناء ماء علی النار و تغلیه و تحل خارجاً النشاء فی ماء آخر و تصفیه من خرقة و تصبه دفعة علی الماء الذی علی النار فی حال غلیانه و تسوطه بسرعة و تراعی دائماً اسفل الاناء و اطرافه حتی لاینعقد بحر النار شیء من اللعاب و ان انعقد فاترکه فانک لو نزعته و اختلط بالبواقی افسدها فتغلیه و تسوطه حتی یتقوم و یصیر له قوام کالعسل المذاب فانزله و برده و اجعل القرطاس علی مسطح و لایکون علیه غبار و لا دسومة فتطلیه به و تدلکه کثیراً حتی ینفذ فی القرطاس و یتنقع قلیلاً به فانک لو لم‌تشربه اللعاب ربما ینفرک عنه و یتقشر ثم تجففه فی الظل.
و ان شئت ان‌تذهبه اجعل اوراق الذهب فی فنجان و ضع معها فیه حصیات و غطها بخرقة کالتی تسمی بالتور و حرک الفنجان منکوساً علی القرطاس حال رطوبة اللعاب حتی یتذهب و یأتی علی ما تحب. فاذا اردت الصیقل نده قلیلاً لئلایحترق تحت المصقل ولیکن لوحک فی
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 27 *»
غایة الصفاء و مصقلک ایضاً فی غایة الصفاء و لو کان اللوح ذا تقعیر علی السواء لکان احسن و تصقله حتی یکون کالمرآة فی جمیع سطحه فحینئذ قد کمل و بلغ.
و منهم من یحب اللعاب المتشقق و ذلک فی الخط النسخ فان ذلک یحسنه و ذلک یحصل بامرین بتغلیظ اللعاب و تکثیره و ادخال قلیل من غری السمک حال الغلی فذلک منتهی کمال اللعاب و لایجوز ذلک فی الخط النسخ‌تعلیق و الشکستج و السیاق و للمسرع فی التحریر.
و اسع ان لاتطوی القرطاس فی کفک حال الکتابة فتفسده بآثار الطی و عرق الید و امثالها و لو کان کبیراً و طویته اطوه طیاً رفیقاً لاینکسر فی کفک و لایبقی فیه آثار انکسار الطی فتفسده للکتابة و فی الصفاء فی المنظر و لابد بأن‌تأخذ الکاغذ بالاستقامة فی مد نظرک بحیث یکون علی سطح بدنک من حیث الیمین و الشمال قائماً علی زوایا قائمة حتی یعتدل السطور و یتحد جهات الکلمات فلو حرفته اعوج السطور و تحرف الکلمات و ذلک شین بالخط البتة.
و سأذکر لک بعض الوان القراطیس لیکون کتابی هذا جامعاً ذا فواید لطیفة و هی علی اقسام:
منها ان‌تأخذ زهر القرطم و احسنها ما یؤتی من الفارس و یسمی باٰل‌شیراز فتدقه و تجعله فی اناء و تصب علیه قلیل ماء و تترکه لیلة ثم تأخذ خاماً صفیقاً و تشد اطرافه علی شیء کاوتاد او غیرها و تجعله علی تلک الخرقة حتی یتقطر منه الماء الاصفر بالکلیة و یمتحنه بقطعة قطنة یبلها بما یتقطر فان اصفر فقد بقی فیه الماء الاصفر فاسقه ماء حتی یتقطر منه الماء الاصفر بالکلیة و یحمر القطنة کاللعل فاذا بلغ هذا المبلغ فقد کمل. اما ذلک الماء الاصفر فیصفر ما صبغته به تصفیراً حسناً و اما الزهر الذی فی الخام فترفعه بعد العصر و تذر علیه القلی المدقوق قلیلاً قلیلاً و تدلکه بالید دلکاً شدیداً ثم تبل یدک بحامض و تدلکه بتلک الید فان احمر یدک حسناً فقد بلغ و الا فزد علیه القلی حتی تری منه ما تحب.
و منهم من یجربه بأن‌یلقی منه شیئاً علی الماء فان طفی لم‌یبلغ و ان رسب فقد بلغ
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 28 *»
و رأیت فی بعض النسخ مکان القلی الزاج کجزء من اربعین جزء من الزهر و لم‌اجربه ثم تجعله فی الراووق و تصب علیه الماء قلیلاً قلیلاً حتی ینزل الماء الغلیظ اللعلی و هو المسمی بالعروس فاذا ذهب یتغیر یبدل الاناء و یأخذ الماء الثانی فاذا تغیر هذا الماء ایضاً بدل الاناء و تأخذ منه ماء آخر ایضاً الی ان‌یبیض الماء النازل و لم‌یبق فیه لون فاذا اردت صبغ حمرة فالق فی الماء الآخر قلیل حموضة کماء الرمان او الحصرم او اللیمون و اضربه فان رغی فزد من الحامض حتی لایرغو ثم اصبغ به ما شئت فان اعجبک و الا فاصبغه فی الوسط و الا ففی الاول و منهم من یرید شدة الحمرة فیصبغ و یجفف المصبوغ و یعید العمل حتی یعجبه و یحصل بتقلیل الصبغ و تکثیره من اللون البصلی و الحمصی الی اللون الیاقوتی فاختر لنفسک ما یحلو و ان صبغت المصبوغ بالماء الاصفر بالماء الاحمر یحصل لک اللون العنابی و ان حللت فی الماء الاصفر شیئاً من النیل یحصل لک الاخضر و ان حللت الزعفران فی الماء الحار ثم صفیته و صبغت به القرطاس یحصل لک اصفر ذهبی حسن و ان نقعت الحناء فی الماء الحار و صفیته یحصل لک الصبغ النارنجی و له ایضاً درجات بسبب کثرة الماء و قلته و طول الابقاء فیه و قلته و التجفیف و الاعادة و عدمها و کذلک یحصل لک لون ظریف من الحبق البستانی اذا عملت به کما عملت بالزعفران و الحناء و قد یصبغ کل وجه من القرطاس بلون بأن‌یلقی علی الماء بحیث یبل منه وجه و لایبل الوجه الآخر فاذا انصبغ جففه و تلقی الوجه الآخر علی لون آخر و ان صبغت القرطاس بماء زهر النیل و هو جنس من اللبلاب یصیر لازوردیا فان رددته الی ماء حمرة زهر القرطم یخرج فرفیریا بنفسجیا و لو نقعت القرطاس بماء الشب و جففته ثم صبغته بماء البقم المغلی جاء حسناً و لو نقع بعد ذلک فی ماء الزاج الازرق جاء باذنجانیاً و ان نقع الزعفرانی فی ماء الزاج الازرق جاء بندقیاً و ان صبغ بماء الزاج و العفص جاء اسود و لو صبغ من کل ماء کما مر و اتخذه غلیظاً ثم نقع القرطاس بماء الشب و جفف ثم لف قطنة علی رأس عودة ثم نقش علی القرطاس نقوشاً مختلفة اوراداً و اوراقاً و اغصاناً و ترکه حتی یجف ثم غسله جاء فی الوان و نقوش و ان شد شعرات من ذنب الخیل علی عودة
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 29 *»
و بلها بالالوان واحداً بعد واحد و نفضها علی القرطاس یأتی منقطاً بالوان متفرقة و ان شئت تنقش علی قرطاس آخر ما اردت و تقرض مواضع النقش ثم تضعه علی القرطاس المطلوب ثم ان شئت نفضت الشعرات فی کل موضع نقش بلون خاص بعد سترک علی الباقی و ان شئت لطخت کل موضع بتلک العودة الاولیة بأی لون شئت و ان شئت صبغته بماء العصفر بغیر حامض ثم تجففه ثم تنقش علیه بماء اللیمون فیحمر مواضع النقش علی ما تحب و ان شئت اخذت زهر الرمان الفارسی و سحقته و نقعته حتی یخرج لونه ثم شببت القرطاس و صبغته به یخرج احمر رمانیاً و قد یدبر القرطاس الازرق الذی لایری فیه اثر القالب بأن‌ینقع فی ماء القلی الصافی فیخرج ابیض نباتیاً و امثال هذه التدابیر کثیرة سهلة لمن یعانیها و نحن قد کتبنا بعضها لئلایخلو کتابنا هذا من هذه الفائدة ایضاً و یتعلم من اخواننا من لایعلم و یحب ان‌یعلم و لایجد من یعلمه و هذا ایضاً منتهی التحریر فی امر القرطاس فلنشرع الآن فی علم الاملاء و کیفیة الرسم علی ما یقتضیه الحکمة و السجیة المستقیمة و نجعل لذلک ابواباً.
الباب الاول
فی علم رسم العربیة و نذکره لشرافة لسان العرب و لما اختارهم الله سبحانه ببعث النبی الامی العربی صلوات الله علیه و آله منهم.
اعلم یا بنی ان بعض مسائل هذا العلم حکمیة و بعضها تسهیلیة و بعضها طبعیة و نحن نذکر من جمیع ذلک ما یتیسر ان‌شاء‌الله و فی هذا الباب فصول:
فصل: اعلم ان النفس کمرآة صافیة ینطبع فیها صور الاشیاء فتتهیؤ بتلک الصور کما تنصبغ المرآة بصور الشواخص فاذا تهیأت بهیئة وقع شبحها علی الحس المشترک فتهیأ بتلک الهیئة علی حسبه فاذا اراد تنزیل الصورة فی الجسم نزلها الی الروح البخاریة ثم الی المخ و مبادی الاعصاب ثم اذا ساقها الی عضو اظهر تلک الهیئة علی حسب مرآة ذلک العضو و تنصبغ فیه علی حسبه فیتبین
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 30 *»
منه مراده اما صریحاً تاماً ان لم‌یکن عائق او ناقصاً ان کان عائق کالناطق المعبر عنک ان کان عربیاً او عجمیاً ناطقاً فصیحاً او محرماً فیعبر عنک کل علی حسبه و من اولئک المعبرین اللسان الذی هو بضعة من الانسان و هو اکمل معبر و افضل مترجم فینزل الروح البخاریة ما القی الیها من الحس المشترک الی اللسان فتحرکه و تهیؤه علی حسب ارادتها و یعینه الریة و الاسنان و الشفة و المقاطع و قد حققنا ذلک مبسوطاً فی محله و لسنا الآن بصدد بیانه فما خرج من الفم من الاصوات علی هیئات مخصوصة تطابق هیئة النفس ان لم‌تکن الآلات مختلة و تخالف فی الجملة ان کان بها اختلال یسمی باللفظ بالمعنی الاعم و بالکلام و یدل علی مراده لاجل المطابقة التی بینهما فاطراف ذلک الکلام و اجزاؤه تسمی بالحروف و المرکب من حرفین فصاعداً یسمی بالکلمة و اللفظ الاصطلاحی فلما برز تلک الحروف و الالفاظ من الفم وضعوا لکل حرف منها اسماً خاصاً کما وضعوا للقیام و القعود اسماء فوضعوا لــ«أ» همزة و لـ«ب» باء و لـ«ج» جیم و هکذا الی آخر الحروف و هی تختلف فی اللغات بحسب طبایع اهلها و بلادها و اوقاتها ففی لغة العرب تسعة و عشرون بزیادة الالف المنطوق بها فی ضمن لا و فی لغة الفرس اربعة و عشرون لم‌یجر علی لسانهم من حروف العرب ثمانیة ثا و حا و صاد و ضاد و طاء و ظاء و عین و قاف فیتفوهون بالثاء سیناً و بالحاء هاء و بالصاد سیناً و بالضاد و الظاء زاء و بالطاء تاء و بالعین همزة و بالقاف غیناً و یجری علی لسانهم اربعة احرف لایقدر العرب علی التفوه به و هی پ و چ و ژ و گ:
@هنا شکل فى نسخة مکارم الابرار المجلد التاسع و العشرين ص30@
فالعرب یتفوه بـپ فاء و بـچ شیناً و کذا بـژ و بــگ قافاً و فی لغة العبری خمسة و عشرون و لم‌یجر علی لسانهم الذال و الضاد و الظاء فیتفوهون بکلها زاء ثم سایر اللغات المنحرفة یزیدون علی ذلک و ینقصون و ینطقون ببرازخ بین الحروف المتقاربة و لا حاجة الی ذکر ما نعلم منها و کثیر منها لم‌نحط بها علماً و لا فائدة
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 31 *»
لنا فیها.
بالجملة تلک الحروف التی جرت علی اللسان فی ضمن الالفاظ هی المسمیات للاسماء الموضوعة لها فی التفهیم و التفهم فاذا نطق الناطق باسماء الموضوعات الخارجیة نطق باصل الحروف فی ضمن الالفاظ فاذا عبر عن تلک الحروف صارت هی الموضوع لها للاسماء الموضوعة فعبر عنها باسمائها فیقول جعفر مرکب من اربعة احرف جیم و عین و فاء و راء و یرید بالجیم ج و بالعین ع و بالفاء ف و بالراء ر فمراده من تلک الاسماء ان جعفر مرکب من ج ع ف ر، ولکن عبر عنها باسمائها کما یقول فی الدار زید و عمرو و بکر و خالد و یرید مسمیاتها و جعفر اسم للشخص الخارجی و جیم و عین و فاء و راء اسماء حروفه و اذا سمی باسماء الحروف رجل ینبغی ان‌یتفوه و یکتب علی نحو الاسمیة فیقول فلان اسمه یاسین و یکتب اسمه یاسین و لایقول یس بــی و س و لایکتبه کذا اللهم الا ان‌یسمیه یس مثلاً بفتح الیاء و سکون السین فانه یقول یس و یکتب یس فالمسمی بیاسین اسمه خمسة احرف و المسمی بیس اسمه حرفان و یکتب مقطعات اوائل السور علی نحو المسمی و یعبر عنها عند القرائة علی نحو الاسماء کما هو المشهور اذ لایعلم احد ما المراد بها فینبغی ان‌تکتب کما کتبت یوم اول و لنا فی الحروف علوم لیس هىٰهنا موضع بیانها فلنقتصر علی ما یناسب الرسم.
فصل: اعلم ان من منن الله سبحانه علی عباده ان علمهم الکتاب و الرسم و الخط کما قال اقرأ و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم‌یعلم فالخط هو نقوش و رسوم وضعت للدلالة علی الحروف التی یتفوه بها و تلک النقوش تختلف بحسب اختلاف الطبایع و الامم و القرون و الاعصار فمنهم من ینقش صور الحروف مقطعة و منهم من ینقشها مرکبة و منهم من ینقشها من الیمین الی الیسار و منهم من ینقشها من الیسار الی الیمین و لا شک ان الخط المرکب هو اوفق للکلام المرکب فان الانسان یتفوه بالاسماء و الکلمات مرکبة متصلاً بعض حروف الکلمة ببعض ترکیباً و اتصالاً مناسباً للکلام اذ للکلام فی حده اتصال
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 32 *»
و انفصال یناسب مقامه فان کل احد یجد فرقاً فی قول الانسان جعفر مرکب الحروف و بین قوله ج ع ف ر مفرقة فهذا ترکیب الکلام و تفریقه فوجب فی الحکمة ان‌یکون الخط ایضاً مطابقاً للنطق فکما ینطق الانسان بالکلمات مرکبة الحروف ینبغی ان‌تکتب تلک الکلمات مرکبة و اذا نطق بحرف مقطعاً ینبغی ان‌یکتب فی الخط مقطعاً فالخط المرکب اوفق للحکمة البتة مع سهولة القرائة و ظهور اول کل کلمة و آخرها. لایقال ان ذلک بحسب العادة و کما انتم تقرأون سریعاً یقرأون اولئک سریعاً فانی اقول لیس الامر کذلک و ان کان یختلف ایضاً بحسب العادة کما ذکرت فان قطع النظر مسافة قلی اسهل علیه من قطعه المسافة البُعدی البتة و لایحتاج الانسان فی المسافة القلی الی کثیر حفظ و یحتاج فی المسافة البعدی الی مزید حفظ البتة و ذلک بدیهی و لااظن ان امة من الامم یخفی علیهم حسن خط الاسلام و ما من الله به علیهم.
و اما من الیمین و الیسار فلا شک ان الکتب من الیمین اسهل علی الطبیعة فان الانسان یکتب بیمینه فان یبتدأ الانسان من یمینه الذی هو اقرب الی یمینه اسهل علیه من ان‌یمد یده الی الیسار ثم یرجع و ذلک بمنزلة من یرید التفرج من بلده الی قریة فیذهب الی تلک القریة غیر متفرج ثم یعود الی البلد و یتفرج فی عوده و ذلک علی خلاف الطبیعة البتة.
هذا و قد اختار العقل الکل و المعتدل المحض الخط المرکب و الکتب من الیمین علی سایر الخطوط فلایشتبه علی مسلم ذلک البتة و اما الخطوط و ان کان قد تصرف فیها الناس من عصر النبی؟ص؟ الی الآن و غیروها تغییرات بحسب اختلاف طبایعهم فکان فی ذلک العصر الخط المعروف الخط الکوفی بانواعه ثم غیروه شیئاً بعد شیء الی الخط المسمی بالثلث و لم‌اجد وجه تسمیته و لا املاءه من عالم و لا مناسبة فی کونه بالثاء الا انی کتبت بالثاء لانه المعروف بین الناس و لعله سلس بالسین لان التسلیس الترصیع و التألیف لما الف من الحلی و السلس الخیط الذی ینظم فیه الخرز و یقال سلست النخلة اذا ذهب کربها فبهذه المناسبات یحتمل انه سلس فعلی ای حال له فروع من خط الرقاع و الریحان و امثالهما ثم غیروا ذلک الی النسخ تسهیلاً و سموه به لانه نسخ الثلث
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 33 *»
و الکوفی ثم غیروه الی النسخ‌تعلیق فکأنه خط سهل بالنسبة الی النسخ یکتب به تعلیقات الکتب تسهیلاً ثم وضعوا خط الترسل للمراسلات و الصکوک و القبالات و امثالها ثم غیروه الی الشکستج ثم احدثوا برزخاً بینه و بین النسخ‌تعلیق و سموه بالشکستج نسخ‌تعلیق و هو اسهل خطوط المتأخرین فی بلاد العجم.
و اما العرب فلم‌یشتهر فیهم الا خط النسخ لانه انسب الی لغة العربیة و اوضح و لذلک اغلب الکتب التی فی العجم بالعربیة مکتوب بالنسخ و اذا کتب العربی بسایر الخطوط عسر قرائته البتة و سمجت تلک الخطوط ایضاً و الذی اری ان احسن الخطوط ما اختاره الطبیعة المعتدلة المعصومة عن کل عیب و هو الخط الکوفی و لو کان غیره خیراً منه لماترکت الاولی و غیرته کما غیرت جمیع اعمالهم و اقوالهم و سننهم و مآکلهم و مشاربهم و ملابسهم و اوقفها علی حد الاعتدال و ما یری من حسن هذه الخطوط المستحدثة فانما هو کحسن المطاعم المستحدثة و الملابس المستحدثة و البدع التی ابدعوها فی جمیع اعمالهم علی خلاف اختیار الله و اختیار رسوله؟ص؟ و ماکان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امراً ان‌یکون لهم الخیرة من امرهم و استحسان الطبایع المعوجة غیر معتبر أ لاتری ان الهنود ایضاً یستحسنون خطهم و یتنافسون فی کتبه و فیهم الاستاذون المجیدون له و انت تعرف قبحها و هم لایعرفون فکذلک اهل هذا الزمان یستحسنون خطوطهم و یستسهلونها ولکنهم خارجون عن الاعتدال و ذاهبون مذاهب الشهوات و القبایح نوعاً یقیناً و آل‌محمد؟عهم؟ معصومون معتدلون یقیناً لایترکون الاولی یقیناً و جمیع اختیاراتهم علی الوضع الالهی یقیناً فالخط الذی اصروا علیه و کتبوه و کتبوا به کتاب الله هو احسن الخطوط و کما غیروا سایر سننهم غیروا هذا ایضاً.
و ان قلت انهم جاؤا و قد کان هذا الخط شایعاً بین الناس فکتبوا ما هو الشایع، قلت لیس کذلک انهم جاؤا و للناس اختیارات فما وجدوه مطابقاً للحکمة ترکوه و ما وجدوه علی خلاف الحکمة غیروه فلما قرروا هذا الخط وجب ان‌یکون هو الحق الصواب. و ان قلت خطوطنا اسهل، قلت لا کل سهل حسن موافق للحکمة و للکوفی ایضاً انواع و لاتزعم ان جمیعها کالکتیبات المکتوبة علی ابواب المساجد
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 34 *»
بل کان لهم ایضاً خطوط سهلة و لولا الموانع و عیب الناس علی الیوم لاخترته و اشعته ولکنی اخاف الشهرة و عیب الناس علی ولکن اعلم یا بنی علماً ان الخط الاکمل الموافق للحکمة و رضاء الله ذلک الخط و اجعل شهوة نفسک تابعة لآل‌محمد؟عهم؟ و خیرتک علی وفق خیرتهم ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله و هو مطلق ثم ان اتقیت الناس و کتبت نحو خطوطهم فلا بأس ولکن عالج سلیقتک حتی تحب ما احبه الله و رسوله؟ص؟.
فصل: ثم اعلم یا بنی ان الحروف فی الخط الاسلامی علی ثلثة اقسام: قسم لایتصل بشیء و لایتصل به شیء و هو الهمزة و قسم یلحق بالحروف و لاتلحقه و ذلک ستة احرف «ا د ذ ر ز و» و قسم یلحقها و تلحقه و ذلک اثنان و عشرون حرفاً و هی: ب و اختاها و ج و اختها و س و اختها و ص و اختها و ط و اختها و ع و اختها و ف و اختها و ک و ل و م و ن و ه و ی، عشرون منها متواخیة میّز کل واحدة عن اختها بالنقط، ستة منها اخوات ثلٰث ثلٰث و هی «ب ت ث ج ح خ» و اربع‌عشرة منها اخوات مثنی مثنی و هی «د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق» و ثمانیة منها آحاد آحاد و هی «ک ل م ن و ه ی» و اصل الحرف لایحتاج الی نقطة و لما وضع حرف و وضع اخت لها تسهیلاً للحفظ و تقلیلاً للاشکال میزت عنها بممیز فوضع د اولاً ثم میز اختها ذ عنها بنقطة و وضع ر و میز عنها اختها ز بنقطة و وضع س و میز عنها اختها ش بثلث نقاط و ذلک ان لها اضراساً ثلثة فلو وضع علیها نقطة بازاء ضرس معین لکان ترجیحاً بلا مرجح و کذا لو وضعوا علیها نقطتین فوضعوا علیها ثلثاً علی کل ضرس نقطة و کانوا یضعون النقاط عرضاً هکذا … علی کل ضرس نقطة فغیرها المغیرون حتی وضعوها کمثلث علی ما هو المعروف و کذوات نقطة واحدة من التی مرت «ص ض ط ظ ع غ» و اما الفاء فکان الاصل فیها ان لاتنقط ولکن نقطت لعدم الاشتباه بحلقة المیم و کانت ترفع المیم فی الخط الکوفی کالفاء ثم لما نقطت واحدة میزت القاف عنها بنقطتین و اما ک و ل و م فلم‌تنقط علی الاصل و اما النون فنقطت بواحدة من فوق لئلایشتبه مرکزها بالباء و لم‌ینقط
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 35 *»
الواو و الهاء علی الاصل و نقطت الیاء بثنتین من تحت لئلایشتبه مرکزها بالباء و اما الباء فنقطت بواحدة من تحت لئلایشتبه مرکزها بالنون و نقطت التاء بثنتین من فوق لئلایشتبه مرکزها بالیاء و الباء و النون و نقطت الثاء بثلثة لئلایشتبه مرکزها بسایر المراکز و لم‌یجعل واحد من هذه المراکز بغیر نقطة علی الاصل لئلایشتبه بمرکز الصاد و انما جعل للصاد مرکز احتیاطاً علیها فی الاشتباه بالطاء و الاصل فی النقطة ان‌تکون من فوق لظهورها و انما نقط باء من تحت لئلاتشتبه بمرکز النون و نقط یاء من تحت لئلایشتبه مرکزها بمرکز التاء و جعل الحاء المهملة بغیر نقطة علی الاصل و میز الخاء عنها بنقطة من فوق و نزل نقطة جیم لرفع الالتباس بالخاء و لم‌تمیز بنقطتین من فوق لثقل نقطتین و عدم حاجة داعیة الیهما و انزال النقطة الواحدة اسهل و انما نقط علی التاء بثنتین من فوق لاستدعاء الحاجة و هی عدم الالتباس بسایر المراکز کما مر فهذه اسرار وضع هذه الحروف علی ما تری.
و لهذه الحروف متممات ترسم عند التقطع و اذا وقعت آخر الکلمة و تحذف عند الترکیب فی غیر الآخر فاصول الحروف هذه:
@هنا شکل فى نسخة مکارم الابرار المجلد التاسع و العشرين ص35@
فالالف کلها اصل لایزید و لاینقص لانه ابسط الحروف الا فی الخط الکوفی فانه یحذف عطفها حال الترکیب فی جمیع المراتب و اما الدال و الذال و الراء و الزاء و الواو فلعدم لحوق حرف بها ابداً لم‌تحذف متمماتها و کذلک حال کل حرف وقع فی آخر الکلمة و اما اللام فیرفع التباسها بالالف بلحوق الحروف بها و لحوقها بالحروف و ان وقعت اخیراً فتکتب مع متممها فلایقع اشتباه و اما الطا و الظا فمتممهما ما تجاوز من اسفل ایدیهما و تحذف اذا وقعتا فی غیر الآخر و لایلتفت کل احد الی هذه الاسرار و ان کانوا یکتبون کما ذکرنا فکن بصیراً بحقیقتها.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 36 *»
فصل: اعلم انه لما کان الخط مرأی المسموع و تصور المنطوق لزم فی الحکمة ان‌تکتب کل کلمة لفظیة علی ما یتفوه به لیدل علی المنطوق فیبتدء به فی الخط کما یبتدء به فی الکلام لو ابتدأ به و یختم به فی الخط کما یختم به و یوقف علیه لو وقف لیعلم کل کلمة کما هو بکماله فلما کان الاسم لو بدء به بدء بهمزته و ره و قه لو وقف علیهما وقف علی الهاء لئلایصیر المتحرک المبتدأ به عین الساکن المختوم علیه یکتب الهمزة مع الاسم و ان لم‌یکن فی ابتداء الکلام نحو «من اسمک» و یکتب الهاء مع قه و ره و ان لم‌یوقف علیهما نحو «ره زیداً» و «قه عمرواً» [عمراً ظ@؟] و من باب قه «مه» لانها لما حذف منها الالف احتیج فی الوقف علیها الی الهاء فتکتب مع الهاء و ان لم‌یوقف علیها نحو «مه انت» ولکن ان اتصل الاحادی بالحذف مع غیره بحیث صار جزواً له کالحروف الجارة فلاتحتاج الی الهاء البتة نحو حَتّامَ و اِلامَ و عَلامَ لعدم کونها فی اللفظ ایضاً و لاجل شدة الاتصال و صیرورتهما کلمة کتبت یاؤها الفاً و ذلک ان الی و علی اصلهما بالف مقصورة اصلیة فکما ان المقصورة الزایدة تکتب یاء اذا کانت منقلبة من یاء اشعاراً بالاصل نحو رمی کتب الی و علی یاء اشعاراً بانقلابها یاء عند الاضافة الی الضمیر نحو الیک و علیه فکأن اصل الالف فيهما یاء فلاجل ذلک کانتا تکتبان بالیاء فاذا اضیفتا الی «ما» لم‌یمکن الاضافة و لم‌یحتج الی الاشعار الی الیاء فردتا الی الاصل و اما حتّام فلاجل انها کتبت بالیاء لاجل الامالة و وجه امالتها وقوعها فی الطرف و الرابعة فاذا اضیف الی «ما» زال وجه الامالة فردت الی الاصل و لاجل ذلک حذفت نون ممّ و عمّ و کتبت میم مشددة نحو امّحی فی انمحی و ان قصدت الوقف فی هذه المیمات علی هاء السکت فقد استقلت و لک ان‌ترد الیاء و النون فی الجوار او تترکها علی ما کانت و من هذا الباب کتب انا بالالف یعنی لما کانت فی حال الوقف یوقف علی الف یکتب معها و قیل منه قوله تعالی لکنا هو الله اذ اصله «لکن انا».
و منه کتب تاء التأنیث الزائدة بصورة الهاء مراعاة لحال الوقف علی مذهب من یقف علیها بالهاء فیکتب رحمة و نقمة بصورة الهاء بخلاف انت و اخت و بنت و اما فی المصحف فیکتب المؤنث المضاف بالتاء للدلالة علی ارتباطه
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 37 *»
بالمضاف‌الیه فیکتب امرأت لوط و رحمت الله و ذلک امر من خواص المصحف لبیان اسراره کما حققناه فی رسالة اخری خاصة فی رسم المصحف. و من هذا الباب رسم المنصوب المنون بالالف لانه یوقف بها نحو «رأیت زیدا» و منه رسم اذن بالف بدل النون لانه یوقف بها و من یقف علی نون یرسمه بالنون و منه ان‌یکتب الامر المفرد المؤکد بالخفیفة بالالف بدل النون لانه یوقف فیه علیها نحو اضرباً فی «اضربن» و الاصح جواز ذلک عند عدم الاشتباه بالتثنیة اذ الاصل المحفوظ المصون عن التخصیص ان‌یکتب کل کلمة بحیث لایشتبه بغیره کما انه یکتب بالنون «اضربن» بضم الباء و بکسرها و «هل تضربن» بضم الباء و کسرها مع ان الوقف فیها بحذف النون الخفیفة و رد الواو و الیاء لرفع الالتباس و من ذلک کتب ما هو من باب قاضٍ من غیر یاء لان الوقف فیه علی الضاد بخلاف القاضی محلاة بالالف و اللام و من ذلک کتب الحروف الجارة الاحادیة مع مجرورها نحو بکم و لکم لانه لایتفوه بها منفردة و وصل الضمایر المتصلة بعواملها فان الضمیر المتصل غیر المنفصل و لایبتدء بها فی اللفظ.
فصل: اعلم ان الواضع لما اراد ان‌یضع علی کل حرف منطوق اسماً و علم انه لابد و ان‌یکون بین الاسم و المعنی مناسبة و یدل الاسم علی المعنی و لا انسب و لا ادل من نفس الشیء، اتخذ نفس المسمی فی حروف الاسم و جعله فی وجهه لیکون اوضح و هو المسمی بالزبر فی علم الجفر و ضم الیه حروفاً اخر لان الحرف الواحد هو المسمی لا الاسم و هی المسماة بالبینات کـجیم فان ج هی الزبر المطابق للمسمی و ی و م هما البینات فان ج هی التی تزبر و جیم تبین فی البیان و هکذا سایر الحروف فلما اراد وضع اسم علی الالف الساکنة لم‌یمکن وضعها علی اول الاسم لسکونها فاستعاروا له الهمزة التی هی الالف المتحرکة فوضعوها فی اول اسمها فسمی الالف بالالف فلما وضعت الهمزة فی اسم الالف و ارادوا وضع اسم للالف المتحرکة لم‌یبق له حرف فاستعاروا لها الهاء التی هی اقرب الحروف مخرجاً الیها فوضعوها فی اول اسمها و سموها بالهمزة فتم اسماء
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 38 *»
الحروف ثم ارادوا تصویر هجائها فی الخط وضعوا لکل حرف صورة کما بینا الی ان وضعوا هذه المدة المستقیمة للالف فبقی الهمزة بلا صورة فلاجل ان مخرجها اول المخارج و قریب من حروف العلة التی لا صورة لها فی مقاطع الفم و تؤدی من جمیع الفضاء و کأنها صوت بسیط بقیت الهمزة مترددة فی الصورة بینها فقد تکتب بالالف و قد تکتب بالواو و قد تکتب بالیاء و یجری علیها کثیر من احکامها و اعلالها و یکثر بینها التبدل و الانقلاب کما مر فلها فی نقشها بصورة حروف العلة احکام.
فانها اما تقع فی اول الکلمة و هی المهموز الاول او فی اواسطها و هی المهموز الاوسط او فی آخرها و هی المهموز الآخر فان کانت فی اول الکلمة تکتب بالالف سواء کانت مفتوحة کـابد او مضمومة کـاحد او مکسورة کـابل او قطعیة کما مر او وصلیة کـاِعلم او اصلیة کـابل او منقلبة کـاحد فان اصله وحد.
و ان کانت فی الوسط فهی اما ساکنة او متحرکة فما قبلها ساکنة متحرک و ما قبلها متحرکة اما ساکنة او متحرکة، فان کانت الهمزة ساکنة تکتب مجانسة لحرکة قبلها نحو یأکل و یؤمن و بئس و یرسم علیها کرأس عین هکذا «ء» علامة کونها قائمة مقام الهمزة. و ان کانت متحرکة و قبلها ساکن تکتب مجانسة لحرکتها نحو یسأل و یلؤم و یُسْئِم و لانها اذا خففت خففت هکذا کما بیناه فی التبصرة بخلاف نحو خطیئة فانها اذا سهلت سهلت یاء و هنا فی الکتابة آراء مشتبهة منکرة فلانطیل الکلام بذکرها.
و ان کانت متحرکة بعد متحرک فتکتب علی حسب تسهیلها فیکتب مؤجل و سأل و فیئة و رؤوس و لَؤُمَ و بیئس و سئل و یقرؤک و منهم من یکتبه سؤل و یقرئک علی اختلاف القول فی التسهیل. و ان کانت الهمزة فی الآخر فان کان ما قبلها ساکناً تلقی نحو خبءٌ و خبأً و خِب‌ءٍ و یوضع علی الحرف الآخر علامة. و ان کانت متحرکة تکتب مجانسة لحرکة ما قبلها نحو قرأ و یقرأ و لم‌یقرأ و لم‌یدرئ و وطئ و لم‌یطئ و یجوؤ و امثال ذلک و ان اتصل بها حرف غیر مستقل کالضمیر فالهمزة حیئئذ کالواقعة وسطاً نحو رأیت جزأک و هذا جزؤک و مررت بجزئک الی غیر ذلک من الامثال و یعلم مما مر. و اما ذریئة و مقرؤة و بریئة
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 39 *»
فلاجل انها تسهل بجنس حرکة القبل و تدغم و ان اتصل غیر المستقل بمهموز الاول فلاینشؤ تغییراً نحو کاحد و باحد.
و اما لئلا و کان القیاس ان‌یکتب لألّا فلاجل رفع الاشتباه و کراهة اجتماع الفات و لامات کما یحذف من امثالها و ان کان بعد الهمزة حرف مد و هو الواو بعد ضمة و الیاء بعد کسرة و الالف بعد فتحة تحذف الهمزة فی الخط کراهة اجتماع المثلین نحو «عملت خطأً» و مستهزؤن و مستهزءین و منهم من یکتبها بیائین نحو مستهزئین و رؤف و لئیم و سَئّال مبالغة للسائل و ان احتمل اللبس اثبتت نحو قراا تثنیة و یقرءان فانه لو کتبتا قرا و یقران اشتبها بالمفرد و جمع المؤنث و لذلک فرقوا بین التثنیة و الجمع فی کتب الهمزة فیکتب المستهزئین مثناة باثبات الهمزة و اثبت همزة نحو ردائی و جبائی لعدم اجتماع المثلین فی الصورة.
فصل: اعلم یا بنی ان الاصل فی کل کلمة ان‌یکتب وحده غیر متصل بغیره کما هو فی اللفظ و قد یعرض بعض الکلمات عوارض و یلحظ فیه ملاحظات توجب ضمه بغیره فالکلمة اسم و فعل و حرف و کل واحد منها احادی و ثنائی و ثلاثی و ازید اما الاسم علماً و الفعل فیستحقان التفرد و عدم الاتصال بالغیر ان وقعا اولاً غایة الامر انه یوصل بهما هاء الوقف ان کانا احادیین نحو جه علماً و قه امراً. و اما الاسم الاحادی ان کان ضمیراً فیوصل بعامله نحو فرسک و رأیتک و اما الحرف و شبهه فان وقع بعده «ما» حرفیة غیر المصدریة توصل به نحو انما و اینما تکن اکن و کلما جئت قمت فـاین و کل و ان کانتا اسمین الا انهما یتضمنان معنی الشرط و مثلها حیثما و طالَما و قلّما لعدم استقلال ما و قیل لم‌یوصل حتی‌ما لانهما نادرة الاجتماع و قیل للزوم تغییر صورة الیاء و لااعرف لهما صحة و الاولی وصلها کـاِلامَ و عَلامَ و لا مانع فان هذه الامور وضعیة لا شرعیة و لا عقلیة. و اما «ما» المصدرية فلاجل تعلقها بما بعدها لايوصل بما قبلها نحو ان ما صنعت عجيب و کذا «ما» الموصولة لاستقلالها نحو ان ما عندی حسن و این ما وعدت و کل ما عندی حسن و کما قلنا ان ما المصدریة متعلقة بما بعدها نقول
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 40 *»
ان «اَنْ» الناصبة ایضاً متعلقة بما بعدها فلاجل ذلک اذا وقع بعدها لفظة «لا» توصل بها و لاجل ان النون تدغم فی اللام لفظاً فتکتب لئلا، و فصل اَن المخففة کعلمت ان لاتقوم فرقاً بینهما.
و اما اِن الشرطیة فتوصل بـلا و ما و لم نحو الّا تفعلوه و امّا تخافنّ و الم تفعلوه و یقطع لئن لم‌تفعلوه لثقل ترکیب ثلاث کلمات و تفصل ایضاً «اِن» المخففة فرقاً بینهما نحو ان لااظنک عالماً و ان ما فعلت خطیئة و فی جمیع صور الاتصال تحذف النون علی هیئة الادغام. و قیل اذا لحق لا «اَنْ» بعد افعال الرجاء و الخوف و الارادة کتبت بحذف النون نحو رجوت الاتفعل و خفت الاتقول و اردت الاتخرج و کذا فی الشرطیة نحو اِلاتفعل یکن کذا. و ان وقعت «اَن» بعد افعال القلوب اظهرت نحو أ فلایرون ان لایرجع و علمت ان لا خوف و بعد افعال الظنّ کـحسب و ظنّ جاز الامران و هذه اجتهادات لاتسمن و لاتغنی من جوع و الامر یدور علی اصلین المطابقة مع المنطوق و رفع الاشتباه.
و توصل حینئذ و یومئذ لکثرة دورانهما کحرفی التعریف فارید منهما التخفیف و قد صار حرفا التعریف حقیقة کجزو الکلمات و لا شیء اولی منهما بالوصل و کذا یوصل یومهم لان الضمیر ضمیر وصل و کذا یوصل أمَّن فی «ام من» للمشاکلة و الادغام و کذا عمّن و ممّن لمکان الادغام و کذا عمّ و ممّ لما عرفت. و کذا ام اذا اتصل بـــما نحو اَمّا اشتملت و اَمّا یُشرِکون لمکان الادغام. و قیل یکتب هلا موصولة و بل لا مفصولة و یقطع نون عن و من من الاسم المصدر بالمیم لاستقلال الاسم نحو من مال الله و من مارج و عن ماء و یفصل فی عن ما الموصولة نحو فی ما هىٰهنا و فی ما اتىٰکم لاستقلال الاسم. و کذا اِنَّ المشددة من ما الوصولة نحو ان ما یدعون و یوصل بئس بـــما الموصولة نحو بئسما اشتروا و بئسما خلفتمونی و وصل لکیلا لشدة ملازمتهما و الا کان اللازم فیهما الفصل لانها ثلث کلمات.
فصل: اعلم ان مقتضی الاصل ان لایزید المکتوب علی المنطوق ولکن
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 41 *»
قد یکون فی الملفوظ قرائن صوتیة یرفع معها الالتباس و تفوت فی الکتب فیقع الالتباس فلاجل ذلک یزاد بعض الحروف لرفع الالتباس ثم لاطراد القیاس فمن ذلک «واو» ضمیر الجمع المذکر اذا وقعت طرفاً و کانت منفصلة علی ما اصطلحوا علیه نحو مرّوا فیکتب بعدها الف لئلاتلتبس بواو العطف اذا کان بعدها کلمة اخری نحو مر و فی سبیله مثلاً ثم زادوا اطراداً للباب فی حال الاتصال نحو ضربوا و فی حال الانفصال و ان لم‌یکن بعده شیء نحو شدوا و امثال ذلک و لم‌یفعلوا ذلک فی الناقص الواوی نحو یدعو لاجل عدم الاشتباه. و اما فی المصحف فیکتب الالف بعد واو الجمع فی الفعل و الفاعل المضاف نحو مُرسِلوا الناقة و الناقص غیر المتصل بضمیر نحو یدعوا و واو الجمع فی الاسم نحو بنوا اسرائیل و کلمة ذوا و استثنوا منها مواضع تنبیهاً علی الاصل و اراها زیادة مطلقاً لا حاجة الیها و موضع الالتباس بواو العطف اقل قلیل و القرائن ترفع الالتباس و لا معنی لحمل الاکثر علی النادر الذی لایکاد یقع و ذهب الی ذلک ایضاً بعضهم و هو الحق الا انه جری الاصطلاح فی الاکثر بذلک فلو لم‌تکتب عابوا علیک بلا دلیل و حملوه علی الغلط من غیر وجه فاکتبها فی الجمع غیر المتصل بضمیر صوناً لعرضک ان خفت و الا فلا و لا حاجة الیها فی المتصل بضمیر نحو ضربوه.
و ان کان الضمیر تأکید الفاعل یزیدون الالف نحو ضربوا هم عمرواً [عمراً ظ@؟] و هذا الموضع الیق المواضع بالالف لرفع لبس تأکید کلمة هم بالمفعول و عن اکثرهم زیادة الالف بعد الاسم المجموع المضاف نحو شاربوا الماء. و زادوا فی کلمة مائة الفاً صوناً عن الاشتباه بــمنه صورة و فی مأتین طرداً للباب و بقاء صورة المفرد بخلاف مئات و مئین.
و یزاد واو فی اولی اجنحة للفرق بینها و بین الی و حمل علیها اولوا و اولات و زیدت فی اولئک فرقاً بینها و بین الیک و بعد عمرو فرقاً بینه و بین عمر و فی الربوا و الصلوة و الزکوة اشعاراً بالاصل. و اما فی حال الاضافة و التثنیة تکتب بغیر واو فرقاً بینها و بین الجمع نحو صلاتهم و زکاتهم و صلاتان و زکاتان لان التاء فیها مکتوبة بصورتها لا بصورة الهاء لعدم امکان الوقف.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 42 *»
فصل: قد عرفت ان الاصل ان‌یکون المکتوب علی وفق الملفوظ فلاجل ذلک یکتب المدغمان حرفاً واحداً سواء کانا متماثلین او متقاربین نحو شدّ و مدّ و ادّکر بعد امة الا ان‌یکونا فی لفظین نحو اشکر ربک و بیَّتَ طائفة و یکتب فتت کـمددت بتائین کراهة اجتماع التاءات، و لم‌یکتف بواحدة فی اَجْبَهَه من الاِجْباه مع وجود الادغام لرفع الالتباس بـاَجِبْهُ من الاجابة و کذا لایحذف اللام فی اللحم و اللبن و الرجل لکونهما کلمتین و فرقاً بینها و بین غیر المحلی بخلاف الذی و التی لعدم الالتباس و کذلک الذین جمعاً و فی التثنیة قولان و الکتب بلامَین فرقاً بینها و بین الجمع ارجح و حمل علیها اللتین بخلاف الذان اذ لا التباس و اما اللاتی فللفرق بینها و بین الآتی من الاتیان و حمل علیها اللواتی و اللائی و اللواء. و یحذف النون من ممّن و عمّن و ما یشاکلهما کما مر مع انهما فی کلمتین تخفیفاً و اتباعاً للمکتوب مع الملفوظ.
و حذف همزة بسم الله الرحمن الرحیم لکثرة کتبها بخلاف همزة اقرأ باسم لقلته و لانه الاصل و منهم من قال بحذف همزة الاسم اذا اضیف الی الله و عدمه اذا اضیف الی غیره و لا وجه له. و منهم من قال تحذف اذا لم‌یذکر عامل الجار و الا ترسم و هو ایضاً لا وجه له و الوجه ما ذکرنا فیحذف من بسم الله مطلقاً سواء فی الکلمة الطیبة او غیرها و فی القرآن او غیرها لکثرة دورانها علی الالسنة و الاقلام. و کذا تحذف الف الله لکثرة کتابته، و اما الف رحمن فقیل بحذفها مطلقاً و قیل بحذفها معرفاً بلام التعریف و الحذف عندی مطلقاً اوجه لسرّ لیس هیهنا مقام ذکره. و یحذف الهمزة بین لام الجارة و التعریف و لام الابتداء و التعریف لان الاولی احادیة لاتنفرد و لابد من وصلها بالالف صورة فیشتبه بلاء النفی فتکتب للرجل و للدار الآخرة خیر بخلاف بالرجل و بالدار و امثالهما و ان اجتمع ثلث لامات کـللّحم و للّبن یحذف لام التعریف و همزته من البین کراهة اجتماعها و عندی کراهة الاشتباه بغیر المعرف اعظم من کراهة اجتماع اللامات و الکمال فی الخط عدم الالتباس.
و کذا اذا دخل همزة الاستفهام علی ذات همزة وصل قالوا بحذف همزة الوصل للاستغناء عنها نحو أبنک فی أ اِبنک و أصطفی فی أ اِصطفی و لااجوز
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 43 *»
ذلک لاشتباههما بالاخبار نعم لا بأس به فی المصحف لانه مشکل و اما فی غیره فغلط. و کذا قالوا فی دخولها علی المعرف باللام نحو الرجل فی أ الرجل و لااجوز ذلک ایضاً للالتباس. و یحذف الف ما فی الاستفهام لا غیره نحو عمّ و ممّ و مه.
و یحذف همزة ابن صفة لعلم نحو زید بن عمرو لکثرة الوقوع و لذلک لاتحذف فی المصحف لانه فیه قلیل کعیسی ابن مریم بخلاف ما اذا وقع خبراً نحو زیدٌ ابن عمرو فینوّن زید ایضاً و اذا کان صفة مضافة الی غیر علم نحو زید ابنک جاء و ینون زید ایضاً و اذا کان مثنی نحو الزیدان ابنا عمرو جاءا ففی هذه الصور تکتب الهمزة. و یحذف الف هاء التنبیه مع آلة الاشارة نحو هذا و هذان و هذه و هؤلاء لکثرة دورانها و اما هاتی و هاتان فکتبتا مع الالف لقلة استعمالهما. و اذا لحق ذا کاف عاد الف الهاء لکراهة ترکیب ثلث کلمات فتکتب هاذاک و هاذانک و حذف الف ذلک و اولئک و ثلث و ثلثین و لکنّ و لکن مثقلة و مخففة لکثرة دورانها و الاولی فی الثلاث فی محل الاشتباه بالثلث بضم الثاء و فی الثلثین فی محل الاشتباه بالثلثین بالضم ان‌یکتبا مع الالف و ان لم‌یکن اشتباه فلا بأس. و اما الثلثة مع الالف و اللام و الثلثون فلا بأس بحذف الالف منهما لعدم الاشتباه. و لابأس بحذف احدی واوی داود تخفیفاً مع وضوح الامر و اما ذووا جمع ذو فلایحذف احدی واویه فرقاً بینه و بین مفرده. و اما مدعوون و مغزوون فلاینبغی حذف واو منهما للاشتباه و کذا فی یلوون للاشتباه. و لا بأس بحذف احدی واوی یستون لعدم الاشتباه و کذا لایحذف من مثل احتووا و استووا و التووا و لووا و ووری و امثالها للاصل.
و عن قدماء الکتاب حذف کل الف فی وسط الکلمة متصلة بما قبلها نحو عثمن و معویة و کفرین و ضلین و امثالها و اما متأخروا الکتاب عالمهم و جاهلهم یکتبون لانه الاصل و لا داعی للحذف. و منهم من یحذف الیاء الاولی اذا اجتمع یاءان و الثانیة للجمع کـالامیین و الربانیین و الحواریین تخفیفاً و مرکز الهمزة فی مثل الخاطئین و الخاسئین. و اعلم ان الاصل کما قلنا مطابقة المکتوب و المنطوق لانه تصویره للعین و یجب التغییر بالزیادة و النقیصة فی مواضع الالتباس و اما فی
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 44 *»
غیرها فما ینقص تخفیفاً او یزاد اشعاراً فذلک من المستحبات فی هذا العلم و لیس بواجب و لایجوز العیب علی من خالفه فانها لیست بامور شرعیة و لا عقلیة و انما هی وضعیة اصطلاحیة فتنبّه.
فصل: اعلم انه قد جرت العادة بابدال بعض الحروف ببعضها و ان کان الاصل عدمه الا فی مواضع خاصة کما نبینه، منها الالف الرابعة فصاعداً فانها تکتب یاء نحو معزی و یغزی و مرتضی و امثالها تنبیهاً علی الامالة و علی انها تبدل یاء فی التثنیة نحو معزیان و یغزیان و یرضیان و مرتضیان و اغزیت و اصطفیت و ان کان قبل الالف یاء تکتب الیاء الفاً نحو یحیا و علیا و دنیا و لو کان علماً کتب بالیاء و الالف الثالثة تکتب یاء ان کانت عن یاء و الفاً ان کانت عن واو نحو رحی و عصا فما اشتبه علیک فی فعل انظر الی المتکلم و فی مصدر المرة و النوع و المثال الواوی لایکون ناقصاً واویاً غالباً و کذا الاجوف الواوی لایکون ناقصاً واویاً غالباً و ان اشتبه الامر فاتبع الامالة فالممال یاء و غیره الف. و الافعال الزایدة علی ثلثة احرف تکتب بالیاء مطلقاً نحو اوفی و اشتری و استقصی الا ان‌یکون قبل آخره یاء فبالالف نحو یعیا بالامر و ان اشتبه علیک اسم فانظر فی تثنیته و جمعه و عن بعضهم ترک کل الف علی حالها ثالثة او رابعة او ازید منقلبة عن یاء او واو. و قیل فی المنقلبة عن الیاء انها تکتب بالیاء اذا کانت منونة مطلقاً و قیل تکتب بالالف مطلقاً و قیل تکتب بالالف منصوبة و بالیاء فی غیرها. و الالف التی فی آخر الحروف تکتب الفاً الا فی الی و علی فانهما حال الاتصال بالضمیر تنقلبان یاء نحو الیک و علیک و مثلهما لدی و لدیک و حمل حتی علی الی و یکتب کلا علی قول بالالف الا اذا اضیف الی مضمر منصوبة او مجرورة نحو جاء کلاهما و رأیت کلیهما و مررت بکلیهما و منهم من جوز فی کلا الالف و الیاء مطلقاً و القائل الاول قال ان کلتی بالیاء الا ان‌تضاف الی مضمر مرفوعة نحو جاءتا کلتاهما و الوجه فی کتب کلتی بالیاء لانها الالف الرابعة.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 45 *»
فصل: لا علینا ان‌نشیر الی بعض الکلمات التی جاء مقصورة بمعنی و ممدودة بمعنی، فمنها الحیا مقصورة الغیث و ممدودة الاستحیاء و حیاء الناقة، و الخلی مقصورة الرطب من الحشیش و الخلاء ممدودة من الخلوة، و الملی مقصورة الصحراء و ممدودة مجتمع الناس و من قولک غنی ملی، و الرشا مقصورة من الرشوة و بالفتح ولد الظبیة و الرشاء بالکسر ممدودة الحبل، و الهوی مقصورة من هوی النفس و ممدودة الجوّ، و الغَنی بالفتح مقصورة النفع و بالکسر الیسار و ممدودة السماع و بالفتح ممدودة الاجزاء، و رجا البئر مقصورة و رجاء الطمع ممدودة و الصفا الصخر مقصورة و صفاء المودة ممدودة و فتی الرجل مقصورة و فتاء الفتوة ممدودة و سنی البرق مقصورة و سناء المجد ممدودة و لوی الرمل مقصورة و لواء العلم ممدودة و ثری الندی مقصورة و ثراء الغناء ممدودة و عشا العین مقصورة و عشاء الغداء ممدودة و عرا الفناء و الساحة مقصورة و عراء المکان الخالی ممدودة و حفی القدم و الحافر مقصورة و حفاء المشی ممدودة و نقی الرمل مقصورة و نقاء النظافة ممدودة و صبی الصغر مقصورة و صباء الشوق و الریح و اللهو و المیل ممدودة و جدا العطیة مقصورة و جداء الغناء ممدودة.
و مما یکتب من المقصورات بالیاء الندی ندی الارض و الجود و الشجی فی الحلق و الحزن و الکری و الاذی و القذی و الضنی و الردی و الاسی ای الحزن و العمی و الجنی من جنی الثمرة و الحدی و الصدی ای العطش و الهدی و السری سری اللیل و منی مکة و المدی الغایة و الحجی العقل. و یجب ان‌یکتب کل مقصور اوله واو بالیاء نحو وخی و وبی و وعی و وری و کذلک ما ثانیه واو نحو نوی و شوی و توی و هوی و غوی و طوی الجوع و الوادی و یکتب بالالف نحو عصا و قفا و قذا للطهر و فشا الحدیث و قنا الرماح و منا من الوزن و طلا و غطا و لها جمع لهاة و صغا میلک الی الشیء. و مما یمد ویقصر الزنی و البکی و الشقی و الهجی فان قصرت فبالیاء و ان مددت فبالالف. و اما البلی من بلی الثوب و الانی للساعة و القلی البغض اذا کسرت اولها قصرت و ان فتحت مددت و اللقاء و النهاء بالعکس و النعمی و الرعی و الضحی اذا ضممت اولها قصرت و ان فتحت
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 46 *»
مددت و العلیاء بالمد مطلقاً.
الباب الثانی
فی بعض اوهام الخواص و العوام فی الالفاظ و العبارات علی ما ذکره الحریری و غیره، فمنها یقولون للمتتابع المتواتر و المتتابع ما لا فصل فیه و المتواتر ما له فصل. و یقولون ازف وقت الصلوة بمعنی ضاق و هو بمعنی دنا. و یقولون زید افضل اخوته و افعل لایضاف الا الی ما المفضل داخل فیه. و یقولون لمن یأخذ الشیء بقوة تغشرم و الصواب تغشمر. و یقولون بعد اللتیا و التی بضم الثانیة و الصواب الفتح. و یقولون للیلة الماضیة اذا اصبحوا البارحة و الصواب ان‌یقولوا قبل الزوال اللیلة و بعد الزوال البارحة و هذا علی القواعد النجومیة لا اللغویة و لا الشرعیة. و یقولون للمریض مسح الله ما بک و الصواب مصح کذا قالوا و لا اری غلطاً فیه و ان کان مصح بهذا المعنی لانه قد جاء المسح بمعنی القطع فمسح الله ما بک من المرض یعنی قطع الله او امر ید رحمته علیک لاذهاب الاذی عنک و قد روی فی الادعیة تمسح موضع الوجع و تقرأ و تقول اللهم امسح عنی ما اجد. قال یقولون قرأت الحوامیم و الطواسین و وجه الکلام ان‌یقولوا قرأت ال حم و ال طس و الغط منه لانه روی عن الصادق؟ع؟ الحوامیم ریاحین القرآن و من قرأ سور الطواسین الثلث فی لیلة الجمعة الحدیث.
و قال الحریری یقولون قدم سایر الحاج بمعنی الجمیع و هو غلط و هو فی کلام العرب بمعنی الباقی و منه السؤر، اقول غلط الحریری و قد جاء فی کلام امیرالمؤمنین؟ع؟ بمعنی الجمیع کما فی دعاء لیلة المبیت من سایر ممن خلقت و ما خلقت من خلقک الصامت و الناطق و فی خطبته اقامه مقامه فی سایر عوالمه فی الاداء. و قال یقولون فلان یستأهل الاکرام و الصواب ان‌یقال فلان اهل للکرامة، اقول غلط الحریری لما روی فی مناجات امیرالمؤمنین؟ع؟ الهی ان
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 47 *»
کنت غیر مستأهل لرحمتک فانت اهل ان‌تجود. و یقولون ادخل باللص السجن و الصواب ادخل اللص السجن. و یقولون لما یتخذ لتقدیم الطعام مائدة و الصحیح ان‌یقال له خوان الی ان‌یحضر علیه الطعام فیسمی حینئذ مائدة. و یقولون لمن یحمل الدواة دواتی و الصواب دواوی. و یقولون بعثت الیه بغلام و ارسلت الیه هدیة و العرب یقول فیمن یتصرف بنفسه بعثته و ارسلته و لغیره به کقوله سبحانه مرسلة الیهم بهدیة.
قال یقولون مشورة بسکون الشین و کسر الواو و الصواب مشورة کمثوبة و معونة، اقول لیس کذلک فان فی کتب اللغة جاء الاسم منها کمرحلة و مکرمة و مقولة معاً بل قال فی القاموس المشورة مفعلة لا مفولة، اقول و نظیره المعونة بضم العین و المعونة بسکونها ایضاً. و یقولون ایاک الاسد و الصواب ادخال الواو الا فی صورة تکرار ایاک کقولهم ایاک ایاک المراء و یجوز فی ایاک ان‌تفعل ادخال الواو و الغاؤها. و یقولون ذهب الی عند فلان و لایدخل علی عند الا من.
قال یقولون لمن تغیر وجهه من الغضب تمغر وجهه و الصواب بالمغفلة، اقول و لیس تمغر وجهه بغلط و ان کان تمعر بمعنی تغیر غیظاً فان تمغر بمعنی احمر کالمغرة و الغضوب یحمر وجهه فلا غلط. قال یقولون اصفر لونه من المرض و الصواب اصفار لان التلوّن العارض یجیء علی وزن افعالّ و الذاتی علی افعلّ، اقول لم‌یثبت الخصوصیة و هذا الرضی الماهر فی الفن یقول قد یجیء افعلّ للعارضی و افعالّ للذاتی و فی اللغة افعالّ مبالغة افعلّ.
قال یقولون اجتمع فلان مع فلان و الصواب اجتمع فلان و فلان، اقول اجتمع فلان و فلان حق و لیس اجتمع فلان مع فلان بغلط فانه لیس معناه اجتمعت انا و اجتمع هو فیکون غلطاً بل المعنی ان فلاناً مع فلان اجتمعا، هذا قول اهل اللغة فانهم کتبوا جامعه علی امر کذا اجتمع معه. قال یقولون لقیتهما اثنیهما قیاساً علی لقیتهم ثلاثتهم و هو غلط لان التثنیة مخصوص بالاثنین، اقول لیس اختصاص التثنیة بالاثنین اشد من اختصاص زید
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 48 *»
بزید و انت تؤکد و تقول رأیت زیداً زیداً فکذلک تقول لقیتهما اثنیهما. قال و یقولون لعله ندم و قدم و الصواب لعله یندم و یقدم لان الترجی لما یتوقع بعد، اقول هذا من وهم الخواص فانه روی فی الحدیث و ما یدریک لعل الله اطلع علی اهل بدر فقال اعملوا ما شئتم فقد غفرت لکم و یشهد لذلک قول الشاعر: «لعل منایانا تحوّلن ابؤسا»، و لیت مثلها و قد قال الله تعالی یا لیتنی متّ قبل هذا و امثالها کثیرة.
قال و یقولون فی التعجب ما ابیض هذا و فی الترجیح زید ابیض من عمرو و هو لحن لان التعجب لایبنی الا من الثلٰثی و کذا التفضیل، اقول من حفر بئراً لاخیه وقع فیه و من تعرض لاوهام الخواص وهم ان لفظ ابیض من الالفاظ الشاذة المستعملة فی التفضیل و هو لغة الکوفیین و لا کل ما جاء علی خلاف القیاس غلط و یقولون امتلأت بطنه و هو مذکر و یقولون فعلته لإحازة الاجر و الصواب لحیازة و یقولون للخبیث ذاعر و الصواب داعر بالمهملة.
قال یقولون شوشت الامر و الصواب هوشت، اقول الوهم من الحریری لما روی عن امراء الکلام؟عهم؟ اضرب یدک الی الرقاع فشوشها. و یقولون بلغک الله المأثور و الصواب المؤثر. و یقولون انضاف الشیء الیه و انفسد علیه الامر و الصواب اضیف و فسد. قال یقولون للمأمور بالبر و الشم بر والدیک بالکسر و شم یدک بالضم و الصواب ان‌یفتحا، اقول قد جاء بر کفر فیصح بر بالکسر و شم یشم کمد یمد فلا وجه للمنع. قال یقولون فلان اشر من فلان و الصواب شر من فلان، اقول لیس کذلک و قد نص اهل اللغة ان اشر قلیلة او ردیة و لایخفی ما فیه من المبالغة.
قال یقولون هبت الاریاح و الصواب الارواح، اقول قد ضبط اهل اللغة جمع الریح ارواح و اریاح و ریاح و ریح کعنب فما المانع منه هذا ان کان هبت مؤنث هب و ان کان متکلم هاب و ارید من الاریاح الجن فلا بأس ایضاً لما فی عزیمة
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 49 *»
الجن المأثورة عزمت علیک یا ریح. و یقولون فعل الغیر ذلک و الصواب بغیر آلة التعریف لعدم تعرفه بها، اقول و کذلک یقولون المرأة الغیر السفیهة مثلاً و الصواب المرأة غیر السفیهة و ذلک لان غیر شدیدة الابهام فلاتستفید التعریف فلم‌یدخلوا آلته علیها لعدم الفائدة، نعم تعرف بالاضافة و کذلک لاتعرف کافة بالالف و اللام و لا الاضافة. و یقولون اعد کلامک من الرأس و الصواب من رأس. و یقولون هذه صغری او کبری و الصواب تعریفهما بالآلة او الاضافة.
قال یقولون تیامن و تشاءم و الصواب تیمن و تشأم و التیامن بمعنی الاخذ نحو الیمن و التشاؤم هو الاخذ نحو الشام، اقول اما فی القاموس فتیمن ای انتسب الی الیمن البلاد و تشام انتسب الی الشام البلاد و تیامن به ذهب به ذات الیمین و هو عکس ما قاله الحریری. قال یقولون سرداب بفتح السین و هو بالکسر، اقول و ان کان فی کتب اللغة سرداب بالکسر اللهم انهم کتبوا انه معرب فاذا الصواب سرداب بفتح السین و ان کسر العرب سینه کسره غلطاً و جهلاً باللغة او عجزاً عن البیان. قال یقولون فی الاستفهام کم عبیداً لک و الصواب کم عبداً لک، اقول هذا مذهب البصریین و مذهبهم مرجوح یرغب عنه شیعة امیرالمؤمنین؟ع؟ و عن الکوفیین جواز جمعیة تمیز کم الاستفهامیة.
قال یقولون فی جمع ارض اراضی و الثلاثی لایجمع علی افاعل و الصواب ارضون، اقول یکذب قوله لیالی جمع لیل و اهالی جمع اهل و تصریح اهل اللغة ان اراضی جمع ارض. قال یقولون حدث الامر بضم الدال و الصواب الفتح، اقول لیس الامر علی اطلاقه فان اهل اللغة صرحوا بأنه اذا ذکر مع قدم ضم داله کأن‌تقول اخذنی ما قدم و ما حدث. و یقولون هم عشرون نفراً و النفر انما یقع علی الثلثة الی العشرة. قال یقولون فی جمع حاجة حوائج و الصواب فی اقل العدد حاجات و فی اکثر العدد حاج، اقول غلط فی قوله و وهم ففی زیارة علی؟ع؟ و حوائج خلقک عندک مقضیة و فی دعاء صفوان بعد زیارة العاشورا بقضاء جمیع حوائجی
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 50 *»
الدعاء و آل‌محمد؟عهم؟ امراء الکلام اجماعاً. و یقولون لما یکثر ثمنه مثمن و الوجه فیه ثمین.
قال یقولون هو قرابتی و الصواب ذو قرابتی، اقول ان قالوا قرابتی بالفتح فیحتمل ان‌یکون کما قال و اما ان قالوا بالضم فهو صحیح ففی الاخبار کثیر القرابة بمعنی القریب منه قول الصادق؟ع؟ لاتعطین قرابتک الزکوة کلها الخبر. قال یقولون فی جمع رحی و قفا ارحیة و اقفیة و الصواب ارحاء و اقفاء لان الثلاثیة لاتجمع علی افعلة، اقول فی کتب اللغة مضبوط ارحیة جمع رحی الا انه نادر عندهم و اما اقفیة جمع قفا فلیس بنادر و یحتمل فی اقفیة انه جمع قفاء بالمد اذ قد یمد نحو قباء و اقبیة. قال یقولون فی جمع اوقیة اواق و الصواب اواقی، اقول هذا ایضاً وهم ففی القاموس اوقیة جمع اواقی و اواق و وقایا. و یقولون لما یصان مصان و الصواب مصون. قال یقولون بین زید و بین عمرو و الصواب بین زید و عمرو بخلاف بینی و بینک فانه لاعادة الجار علی الضمیر المعطوف، اقول لیس الامر کما زعم لوروده فی حدیث امراء الکلام کما روی فی محاسن البرقی فی فضل المؤمن عن ابی‌عبدالله؟ع؟ لو کشف الغطاء عن الناس فنظروا الی وصل ما بین الله و بین المؤمن خضعت للمؤمن رقابهم فکرر البین للمظهرین. و یقولون للمتوسط الصفة بین البینین و الصواب بین‌بین. و یقولون ثفل فی عینه بالمثلثة و الصواب بالمثناة.
قال یقولون للفرصاد توث و هو بالتاء، اقول التوت بالمثناة بمعنی الفرصاد ولکن قال فی القاموس التوث بالثاء الفرصاد لغة فی المثناة حکاها ابن‌فارس و فی الکتب الطبیة ایضاً کلاهما مثبتان و الاطباء اضبط لما هو فنهم. قال یقولون ازمعت علی المسیر و الصواب ازمعت السیر، اقول فی کتب اللغة ازمعت الامر و علیه اجمعت او ثبتت علیه و فی المعیار ازمعت علیه اذا عزمت علیه. و یقولون احدرت السفینة و الصواب حدر. و یقولون فی جمع فم افمام و الصواب افواه. و یقولون فی تصغیر عقرب عقیربة و الصواب عقیرب.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 51 *»
قال یقولون لتصغیر ذی للاشارة الی المؤنث ذیا و هو تصغیر ذا، اقول ان کانوا یقولون ذیا بفتح الذال یوهمون و ان کانوا یکسرون الذال فلا نحو تیاب الفتح و تیا بالکسر. و یقولون رجل دنیائی و الصواب دنیی و دنیوی و دنیاوی و من اوهامهم تنوین دنیا و هو غیر منصرف. و یقولون ما آلیت جهداً و معنی ما آلیت ما حلفت و الصواب ما الوت. قال یقولون الضبعة العرجاء و وجه القول الضبع العرجاء لانه اسم یختص بانثی الضباع و الذکر منها ضبعان، اقول حکی فی القاموس عن ابن‌عباد ان الذکر ضبعان بالکسر و الانثی ضبعانة و ضبعة فعلی هذا لیس بغلط. قال یقولون لاول یوم من الشهر مستهل الشهر فیغلطون فیه لان الهلال یری باللیل، اقول المستهل وقت رؤیة الهلال و صرحوا ان الهلال للیلتین او الی ثلث او الی سبع فان کان کذلک فیری نهاراً ایضاً فلا مانع و اول یوم الشهر ایضاً یری الهلال عصیراً.
قال یقولون مارأیته من امس و الصواب منذ امس او مذ امس لان «من» تختص بالمکان و هما بالزمان، اقول هذا وهم قال الله تعالی لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم و هو الزمان. و یقولون تتابعت النوایب و الصواب بالیاء لان الاولی فی الخیر و الثانی فی الشر، اقول لانمنع ان‌یکون التبع للشر ولکنا نمنع ان‌یکون التبع لمحض الخیر قال الله سبحانه اتبعوا امر فرعون و فی زیارة عاشورا و شایعت و بایعت و تابعت علی قتله. قال و من الفاظ المکاره التهافت و انتفی و الارق و هاج و صاروا احادیث و خلف و سواء یعنی سواء فی الشر و ازننته ای اتهمته بالسوء و الهنات و الهنوات و ندّد به و سمع به و قیض له و باؤا و الریح.
قال یقولون فی ضمن اقسامهم و حق الملح و یریدون ما یؤتدم و عند العرب هو الرضاع لا غیر، اقول قد جاء الملح بمعنی الرضاع ولکن الحلف بما یؤتدم فی کل لسان و لیس فی السنتهم اسم الملح مرادف الرضاع فکأنه محض خیال و امکان قول. قال یقولون هو ذا یفعل و الصواب ها هو ذا، اقول ها هو ذا و ان کان صحیحاً و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 52 *»
لکن لیس هو ذا ایضاً خطاء. و یقولون رجل منعوس و الصواب ناعس. قال و یقولون ماشعرت بالخبر و الصواب بالفتح، اقول فی القاموس شعر کنصر و کرم. و یقولون فی النسبة باقلانی و فاکهانی و سمسمانی و الصواب فاکهی و باقلی او باقلاوی او باقلائی. و یقولون للذهب خلاص بالفتح و الصواب خلاص بالکسر. و یقولون سارر فلان فلاناً و قاصص و حاججه و شاققه و الصواب الادغام فی الکل. قال یقولون نقل فلان رحله اشارة الی اثاثه و رحل الرجل منزله کما روی اذا ابتلت النعال فالصلوة فی الرحال و النعل ما صلب من الارض، اقول فی القاموس فی تفسیر الرحل مسکنک و ما یستصحبه من الاثاث. و یقولون لمن یکثر السؤال سائل و الصواب سأال.
قال یقولون یوشک ان‌یکون کذا بفتح الشین و الصواب کسرها لان الماضی منه اوشک، اقول فی القاموس یوشک بالکسر و قال لایفتح شینه او لغة ردیة و القیاس یقتضی ما قاله. قال و یقولون شلجم و ثلجم و الصواب سلجم بالسین المغفلة، اقول ان هذا لا صواب فیه فانه معرب شلغم و العرب یغیر الکلمات العجمیة کیف ما اتفق و لذلک قال صاحب القاموس فیهما «او لغیة». قال و یقولون جلست فی فیء الشجرة و الصواب ظل الشجرة، اقول الفیء هو الظل بعد الزوال لانه یرجع بعد ما فنی او قل و قصر و یدل علی ما ذکرنا ما روی عن الصادق؟ع؟ ان الفیء کل راجع الی مکان قد کان علیه او فیه و یقال للشمس اذا زالت قد فاءت الشمس حین یفیء الفیء عند رجوع الشمس الخبر، و قال صاحب القاموس الفیء ما کان شمساً فینسخه الظل فلا مانع من اطلاق الفیء فی ظل کان شمساً فرجع الیه الظل و اما الظل الثابت منه فلیس بفیء.
قال یقولون مافعلت الثلثة الاثواب و الصواب ان‌یعرف الاخیر من کل عدد فیقال ثلثة الاثواب، اقول ما ذکره مذهب البصریین اصحاب الجمل و اما الکوفیون الآخذون عن اهل العصمة؟عهم؟ فیجوزون بل جعلوه قیاساً و الوجه ان
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 53 *»
الاضافة تکون سبب تخصیص المضاف بالمضاف‌الیه لا غیر و لاتفید تعریفاً من حیث نفسها فان کان المضاف‌الیه معرفة عرف المضاف و الا فلا، فغلام رجل لم‌یکتسب من الاضافة تعریفاً فثلثة اثواب لم‌یکتسب تعریفاً فعرف الاثواب فاکسبت الثلاثة تعریفاً فعلم ان هذه الثلثة من جنس الاثواب لا غیرها ثم صارا بمنزلة کلمة واحدة و ادخل آلة التعریف علیها للعهد فتقول مافعلت تلک الثلثة المعهودة التی هی من جنس الاثواب و هذا عند الکوفیین قیاسی و لا شک فی صحته. و یقولون انساغ لی الشراب فهو منساغ و الصواب ساغ و سائغ.
قال یقولون للند المتخذ من ثلثة انواع من الطیب المثلث و الصواب مثلوث و کذا المجدر و الصواب مجدور، اقول اما المثلوث فلا بأس به ظاهراً و قاسه بالمثلوثة و هی مزادة فیها ثلثة جلود ولکن نفی المثلث محل نظر فقد قال فی القاموس المثلث شیء ذو ثلثة ارکان و تسمیة ما له ثلثة اضلاع بالمثلث و ما له اربعة اضلاع بالمربع اشهر من کفر ابلیس و یسمی الند بالمثلث لان عناصره ثلثة و اما المجدور فکذلک لا بأس به و کذا لا بأس بالمجدر ایضاً و قد صرح فی القاموس و قد جدر و جُدر کعنی و یشدد فهو مجدور و مجدّر.
قال یقولون قمی الرجل و دفی الیوم و الصواب قمؤ و دفؤ و کذا هدیت من غضبی و الصواب هدأت، اقول اما قمأ فهو کجمع و کرم و الهمزة المفتوحة بعد فتحة یسهل بین‌بین فقمی غلط و اما دفئ فلیس بغلط فانه قد جاء کفرح و کرم فان استعمل کفرح یجوز قمی فان تسهیل الهمزة المتحرکة بعد کسرة بیاء و ان استعمل ککرم فیقال دفؤ و صدق فی هدأت فان تسهیلها بین‌بین. و یقولون للانثی من ولد الضأن رخلة و هو غلط لانه اسم مختص بالانثی فیقال رخل. و یقولون سررت برؤیا فلان و الصواب رؤیته و کذا ابصرت هذا الامر قبل حدوثه و هو مخصوص بالعین و الصواب بصرت به.
قال یقولون قال فلان کیت و کیت و الصواب لقول الشخص ذیت و ذیت و الفعل کیت و کیت، اقول یکذبه قول علی؟ع؟ تقولون فی المجالس کیت و کیت فاذا جاء القتال قلتم حیدی حیاد. و یقولون ذخر یذخر بالضم و الصواب
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 54 *»
فتحها. قال یقولون فی تصغیر مختار مخیتیر و الصواب مخیر. قال یقولون دستور بفتح الدال و الصواب بالضم و کذا اطروش و الصواب ضمها و کذا لعوق و سفوف و مصوص و امثالها و الصواب الفتح و فی قولهم تلمیذ و تنجیر و برطیل و جرجیر الصواب الکسر، اقول اما دستور فلیس بعربی و هو عجمی علی وزن مستور و الکلمة العجمیة اذا عربت غیرت الی اسهل کلمة یقاربها الی لسانهم و یختلف باختلاف طوایفهم و لیس له حد مضبوط و الموافق لوضع الواضع کمستور و یقولون کلا الرجلین خرجا و کلتا المرأتین حضرتا و الاختیار ان‌یوحد لفظ الخبر فیقال کلا الرجلین خرج و کلتا المرأتین حضرت کقوله تعالی کلتا الجنتین آتت. و یقولون انت تکرم علی بالمجهول و الصواب فتح التاء و ضم الراء.
قال یقولون شغب بفتح الغین و الصواب سکونها و کذا الصواب فی قولهم مغص سکون الغین، اقول قد رووا فی اللغة شغب کسبب الا انه ضعیف ظاهراً و اما المغص فالمروی من اهل اللغة بالتحریک و السکون معاً. قال یقولون هو سداد من عوز و الصواب بالکسر فان السداد بالفتح القصد و بالکسر البلغة و ما یسد، اقول اختلف کلمات اهل اللغة فی ذلک فمنهم من جوزه و منهم من منعه. قال یقولون اقطعه من حیث رق و الصواب رک، اقول لا کلما جاء لفظ بمعنی ینبغی نفی غیره غایة الامر ان رک جاء بمعنی رق و اما کون رق غلطاً فلا معنی له فان رق ضد غلظ. قال یقولون لمن تعب هو عیان و الصواب معیی، اقول العجب منه و من شهرته فی الفصاحة و کل هذا الوهم قال فی القاموس عی بالامر الی ان قال و هو عیان.
قال یقولون قاما الرجلان و قاموا الرجال و المختار افراد الفعل، اقول و الجواز لایخفی. و یقولون اجد حمی و الصواب حمیّاً او حموّاً اقول حمیّاً بالفتح و الضم و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 55 *»
حموّاً کسمو. و یقولون جاءنی القوم الّاک و الصواب انفصال الضمیر. قال یقولون هب انی فعلت و الصواب هبنی فعلت، اقول هب بمعنی احسب و هبنی بمعنی احسبنی و هب انی ای احسب انی و تدخل ان بعد افعال الظن نحو و ظنوا انه مانعتهم و کذلک هب و هذا قول الشاعر:
| فهب انی اقول الصبح لیل
|
أ یعمی الناظرون عن الضیاء
|
و یقولون امرأة شکورة و فعول لایلحق بهاءها الا ان‌یکون بمعنی المفعول و اما بمعنی الفاعل فسواء کالنفس اللجوج. و یقولون لمن یتعمد الذنب اخطأ و لفظة اخطأ لمن اجتهد فلم‌یوفق فالصواب فیه خاطی و خطی. قال یقولون لمن بدء فی امر شر نشب و الصواب نشم و لاتستعمل الا فی الشر، اقول غایة ما فی الباب ان نشم فی الامر ای ابتدأ و فی الشر اخذ و نشب کما فی القاموس و اما کون نشب غلطاً فمن این و فسروه بنشم. قال یقولون هذا امر یعرفه الصادر و الوارد و الوجه الوارد و الصادر، هذا صحیح ان کان الصادر هو الوارد و الا فلا.
قال یقولون و دعت قافلة الحاج و القافلة هی الراجعة، اقول ان قال ذلک من هو من اهل مکة صح. قال یقولون رب مال کثیر انفقته و رب للتقلیل، اقول لیس الامر کذلک و عن بعض اهل الادب کابن‌درستویه و جماعة انه للتکثیر دائماً و عن بعضهم للتکثیر کثیر و للتقلیل قلیل کصاحب المغنی و منه ربما یود الذین کفروا لو کانوا مسلمین و فی حدیث یا رب کاسیة فی الدنیا عاریة یوم القیمة. یقولون فلان انصف من فلان و الصواب احسن انصافاً و انصف بمعنی اخدم. قال یقولون لمن اصابته جنابة جنب و الصواب اجنب، اقول المصرح به فی کتب اهل اللغة اجنب و جنب کفرح و کرم فلا وجه لتخطئته.
قال یقولون عندی ثمان نسوة و ثمان‌عشرة و ثمانمائة و الصواب اثبات الیاء، اقول قال فی القاموس اما قول الاعشی:
| و لقد شربت ثمانیاً و ثمانیاً | و ثمان‌عشرة و اثنتین و اربعاً |
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 56 *»
فکان حقه ثمانی‌عشرة و انما حذف علی لغة من یقول طول الاید و یقولون ابتعت عبداً و جاریة اخری. و لم‌یضف آخر و اخری الا ما یجانس المذکور. قال یقولون فی جمع بیضاء و سوداء و خضراء بیضاوات و سوداوات و خضراوات و جمعها بیض و سود و خضر، اقول المسألة اختلافیة و الحدیث المروی عن النبی؟ص؟ لیس فی الخضراوات صدقة یؤید القول بالجواز کما نقل عن ابن‌کیسان ولکن المشهور ما قاله. و یقولون یا ابتی و یا امتی و الصواب یا ابت یا امت.
قال یقولون عیرته بالکذب و الافصح عیرته الکذب، اقول قال کذلک و قال فی القاموس ایضاً عیره الامر و لاتقل بالامر ولکن کلام امراء الکلام علی خلاف ذلک و هو قول ابی‌عبدالله؟ع؟ من عیر مؤمناً بذنب لم‌یمت حتی یرکبه و عن النبی؟ص؟ من عیر مؤمناً بشیء لم‌یمت حتی یرکبه و الحق احق ان‌یتبع. و یقولون ابدأ به اولاً و الصواب اول و الوجه فیه انه بمنزلة الغایات کقبل و بعد و من فوق و من تحت و من قدام و من وراء فی القطع عن الاضافة و البناء علی الضم علی انه لو اعرب لایصرف و لم‌یسمع صرفه الا فی قولهم ماترکت له اولاً و لا آخراً فجعلوه فی هذا الکلام اسم جنس. قال یقولون سوسن بالضم و الصواب سوسن بالفتح، اقول انه معرب و لیس فی المعربات حق و باطل فان العرب یغیر لغة الناس لعجزه عن ادائها و حقه ما یتکلم به اهله و هو کلمة سریانیة و اصله سوسانی. و یقولون طر شاربه بضم الطاء و الصواب فتحها. و یقولون للنادم سقط فی یده و الصواب بضم السین.
قال یقولون رکض الفرس بفتح الراء و ترکض بفتح التاء و الصواب ضمهما، اقول و ان کان احد معانی الرکض ضرب الرجل و استحثاث الفرس لکن و من معانیه العدو نحو قوله تعالی اذا هم منها یرکضون لاترکضوا و ارجعوا الآیة و فی القاموس ایضاً من معانیه العدو و هو ضرب الرجل علی الارض فاذا الفرس یرکض بالضم برجلک و یرکض ای یعدو و یهرب و یضرب برجله الارض و قد نص فی القاموس رکض الفرس کعنی فرکض هو عدا.
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 57 *»
قال یقولون حکنی جسدی و الصواب احکنی، اقول فی القاموس احتک رأسی و حکنی و احکنی و استحکنی دعانی الی حکه و کذا فی غیره. و یقولون سار رکاب السلطان لمرکبه و الرکاب یختص بالابل. قال یقولون سطرنج بفتح السین و قیاس کلام العرب کسرها، اقول الاصل ما ذکرناه فی المعربات. و یقولون فی جواب من قال سألت عنک سأل عنک الخیر و الصواب سئل عنک الخیر. قال یقولون للمتشبع بما لیس عنده مطرمذ و بعضهم یقول طرمذان و الصواب طرماذ، اقول فی کتب اللغة طرمذ طرمذة فهو طرماذ کسروال و طرمذان ای صلف مفاخر متکبر و رجل طرمذة کسمسمة و مطرمذ بالکسر الذی یقول و لایفعل و لایحقق فی الامور.
و یقولون للاثنین هاتا بمعنی اعطیا و الصواب هاتیا و للجمع هاتوا لا هاتم و للمؤنث هاتی و لجماعتهن هاتین. و یقولون رأیت الامر و ذویه و هو وهم لان ذا بمعنی الصاحب لایضاف الا الی اسم جنس کذی مال. و یقولون الحوامل تطلقن و الحوادث تطرقن و الصواب بالیاء. و یقولون شلت الشیء و الصواب اشلت الشیء او شلت به. و یقولون لما تنول شیئاً ها بقصر و الصواب بالمد و لایقصر الا اذا اتصلت بکاف الخطاب. و یقولون حسد حاسدک بالضم و یجعلون المدعو علیه مدعواً له و الصواب حسد حاسدک. و یقولون اعطاه البشارة و الصواب ضم الباء فانها ما یعطی و اما بالکسر فهی ما یبشر به و بالفتح الجمال. و یقولون فرقت الاهواء و الآراء و التفرق ضد الجمع و اما الفرق فهو بمعنی التمییز. و یقولون فی مصدر ذکر الشیء التذکار و الصواب الفتح و کذلک یقولون تکرار و الصواب تکرار بالفتح.
قال یقولون للقائم اجلس و الاختیار اقعد و ان کان نائماً او ساجداً قیل اجلس، اقول الاختیار ما اختاره الله فی قوله تفسحوا فی المجالس و لم‌یرد المجلس من السجود و النوم و روی من جلس مجلساً یحیی فیه امرنا الخبر و المراد من القیام و تسمیة النادی بالمجلس اشهر من کفر ابلیس و المراد من القیام البتة نعم قد یستعمل احدهما مکان الآخر. و یقولون نعم من مدحت و بئس من ذممت و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 58 *»
الصواب ان‌یقال نعم الرجل و بئس الرجل لان فاعلهما لایکون الا الجنس المعرف. و یقولون لضد الذکر النسیان بالفتح و الصواب علی وزن کتمان. و یقولون بین ظهرانیهم بکسر النون و الصواب الفتح. و یقولون دخلت الشاام و الصواب الشام.
قال یقولون جاؤا واحداً واحداً و اثنین اثنین و هکذا و الصواب احاد و ثناء و ثلاث و رباع او موحد و مثنی و مثلث و مربع، اقول لیس الاول بغلط فانه المعدول عنه الا ان الثانی اخصر. و یقولون لمن عجل بکر و لو فعل فی آخر النهار و الصواب عجل. و یقولون اخ بالمعجمة و الصواب بالحاء المغفلة. و یقولون من التأوه اوّه بشد الواو و الافصح اوه بکسر الهاء و ضمها و فتحها و سکون الواو. و یقولون لقیته لقاة واحدة و العرب یقول لقیته لقیة و لقاة و لقیانة کلها بالکسر اذا اراد المرة و لقیته لقیاً و لقیاناً و لقاً علی وزن هدی کلها بالضم اذا ارادوا المصدر. قال یقولون فلان یکذف ای یستقل النعمة و الصواب یجدّف، اقول الظاهر انهم خلطوا اللغات فان الجزاف معرب گزاف فاشتبه علیهم اللغتان.
قال یقولون بالرجل عنة و الصواب عنینة او تعنینة، اقول العنین کسکین هو الرجل و اسم مرضه العنانة و التعنین و العنینة بالکسر و تشدد و عنن بضم العین و شد النون الاولی مجهولاً ان حکم القاضی علیه بذلک و الاسم العنة بالضم کذا فی القاموس فان ارید ان الرجل محکوم‌علیه بالعنینة فلا غلط و ان اراد به مرض فالصواب ان‌یقول به عنینة. و یقولون لمن یقتبس من الصحف صحفی بضمتین و الصواب صحفی کحنفی. و یقولون فی النسبة الی رام‌هرمز رام‌هرمزی و الصواب رامی کما یقال فی آذربایجان آذری. و یقولون لما یغسل به الرأس غسلة بالفتح و الصواب بالکسر. و یقولون دابة لاتردف و الصواب لاترادف. و یقولون مسطر و مبرد و مبضع و منجل و مقرعة و مقنعة و منطقة و مطرقة کلها بالفتح و الصواب کسر المیم فی الجمیع. و یقولون اعمل بحسب ذلک بسکون السین و الصواب فتح السین. و یقولون کثرت عیلته و الصواب عیاله. و یقولون فلان فی رفهة و المسموع من العرب رفاهة.
قال یقولون ارتضع بلبنه و الصواب ارتضع بلبانه لان اللبن هو المشروب و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 59 *»
اللبان مصدر لابنه، اقول یطلق الارتضاع من اللبن فی الاخبار نحو قول الصادق؟ع؟ مااحب ان‌اتزوج ابنة رجل قد رضعت من لبن ولده و سئل؟ع؟ تحل ای جاریة لاخ لی من امی لم‌ترضعها امی بلبنه. قال یقولون لذعته العقرب و کل ما یضرب بمؤخره یلسع و بما یقبض باسنانه ینهش و لما یضرب بفیه یلدغ، اقول لم‌یفرقوا فی کتب اللغة بین اللسع و اللدغ حتی انهم فسروا لسعت العقرب و الحیة کمنع لدغت و جعلوا الفرق احتمالاً. و یقولون الحمد لله الذی کان کذا و کذا و هو غلط و الصواب ان‌یقال الحمد لله الذی کان کذا بلطفه. و یقولون فلان شحاث و الصواب شحاذ ای ملح فی المسألة. و یقولون لما یخرج من الکرش الفرث و هو یسمی به مادام فیه فاذا خرج فهو سرجین. و یقولون جبة خلقة و المؤنث و المذکر فیه سواء و هو خلق و هی خلق.
و یقولون ثلثة شهور و سبعة بحور و الاختیار ثلثة اشهر و سبعة ابحر لان افعل و افعال و افعلة جمع قلة بخلاف فعول. و یقولون للعلیل معلول و هو الذی سقی العلل و هو الشرب الثانی و الصواب المعل لان الفعل اعل. و یقولون ما لی فیه نفع و الصواب منفعة. قال یقولون للمریض به سل و الصواب سلال، اقول فی القاموس السل بالکسر و الضم و کغراب قرحة تحدث فی الریة. قال یقولون حلا فی صدری و بعینی و العرب یقول حلا فی فمی و حلی فی عینی و لیس من الحلو و انما هو من الحلی، اقول قال فی القاموس حلی بعینی و قلبی کرضی و دعا حلاوة و حلواناً او حلاً فی الفم و حلی بالعین. و یقولون فی جمع مرآة مرایا و الصواب مرائی کمراعی. و یقولون جاء القوم باجمعهم و الصواب اجمعهم بضم المیم و لیس هو اجمع التأکیدی بل هو مجموع جمع، اقول لو قالوا جاء القوم اجمعهم کان صحیحاً و تأکیداً بخلاف باجمعهم. و یقولون لمن انقطعت حجته مقطع بفتح الطاء و الصواب کسر الطاء، اقول فی النسخة هکذا و لعله غلط و الصحیح منقطع و منقطع بالفتح و الکسر.
قال یقولون کلمت فلاناً فاختلط ای ثار غضبه و الصواب بالحاء المغفلة اذ
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 60 *»
هو الغضب، اقول لانمنع ان‌یکون احتلط بمعنی غضب ولکن ربما یرید الانسان ان‌یبالغ الانسان فی الغضب و ان‌یقول انه صار مجنوناً من الغضب او یکتفی بدون الغضب و ان‌یقول اختلط احواله و طبایعه من کلامی فجاز اختلط. و یقولون فی الکنایة عن العربی و العجمی الاسود و الابیض و العرب یقول الاسود و الاحمر. و یقولون للمعرس قد بنی باهله و وجه الکلام بنی علی اهله. و یقال جلس بالباب لا علی الباب و رمی عن القوس لا بالقوس و خرج به خراج لا علیه و یمیلون حتی قیاساً علی متی و حتی حرف و الحروف لاتمال.
و یقولون قتله شر قتلة بالفتح و الصواب بکسر القاف لانهم یریدون الهیئة. و یقولون فی الاعداد و الحروف بالاعراب و الصواب بالوقف الا حال العطف. و یقولون ما احسن لبس الفرس بالضم و الصواب کسرها، اقول لان اللبس بالکسر ما یلبس و اللبس بالضم مصدر. قال یقولون مائة و نیف مخففة و الصواب تشدید الیاء و کسرها، اقول الذی فی کتب اللغة کجید و بید فلا خطاء فی المخففة. قال یقولون لمن یصغر عن فعل شیء یصبو عنه و الصواب یصبأ عنه نحو یلهو و یلهی، اقول اما فی اللغة صبی کرضی و صبا کدعا کلاهما بمعنی و لااحقق بینهما فرقاً.
قال یقولون فعلته بجراک و الصواب جراک مشدداً ای من جریرتک، اقول اما فی القاموس فقد جاء جرأک و جرائک مشددتین و مخففتین و کذا فی غیره من کتب اللغة فلا وجه للمنع و معنی الکلام فعلته من اجلک. و یقولون للمضیع ضیعت اللبن بفتح التاء و الصواب کسرها لانه مثل. و یقولون طرده السلطان و الصواب اطرده لان طرد یقال اذا کان بالید و الآلة، اقول اطرده ای امر بطرده. و یقولون لما ینبت بالمطر من الزرع بخس و هو عجمی و العرب تقول عذی بفتح العین المهملة و کسرها و الذال المعجمة. قال یقولون هاون و راوق و الصواب هاوون و راووق، اقول قال فی القاموس و الهاون بالفتح و الهاون بالضم و الهاوون الذی یدق فیه و الراووق کما قال ککافور. و یقولون شفعت الرسولین بثالث و یقول العرب شفعت الرسول ای
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 61 *»
جعلتهما اثنین.
قال یقولون لبلد المعتصم سامراء و الصواب و سرّمن‌رأی. و یقولون لما یجمد من فرط البرد قریص و الصواب بالسین لان القرس هو البرد. قال یقولون قتله الحب و الصواب اقتله، اقول اذا قتل انسان فی سبیل انسان ینبغی ان‌یقال اقتله لان اقتل بمعنی عرضه للقتل و اما اذا مات بغلبة الحب یعنی اضناه و اعله حتی مات فلا خطاء فی قولک قتله الحب. قال یقولون ما یعرّضک لهذا الامر من باب التفعیل و الصواب ما یعرضک بفتح الیاء و ضم الراء ای ما ینصب عرضک له و عرض الشیء جانبه، اقول الظاهر ان الصحیح من باب ضرب و باب نصر سهو. و یقولون ما کان ذلک فی حسابی ای فی ظنی و وجه الکلام حسبانی. قال یقولون تنوق فی الشیء و الافصح تانق، اقول فی کلام امراء الکلام اعمل طعاماً و تنوق فیه و ادع علیه اصحابک.
قال و یقولون قرضته بالمقراض و قصصته بالمقص و الصواب مقراضان و مقصان و جلمان لانهما اثنان کما یقولون للاثنین زوج و هو خطاء لانه الفرد المزاوج و هما زوجان، اقول لانمنع ان المقراض آلة لها قطعتان بهما یحصل القطع ولکن لیس کل قطعة منها آلة تامة للقرض حتی یقال مقراضان بل هما معاً مقراض واحد و مقص واحد و جلم واحد و فی اللغة ایضاً شواهد علی ذلک و العقل السلیم مصدق فلیس الصواب ما قال و اما الزوج فقد شاع فی اللغة و العرب حتی بلغ الاصقاع ان العدد اما فرد و اما زوج و یقولون الاثنان زوج و فی اللغة ایضاً الزوج خلاف الفرد و ان سمی الرجل بالزوج فنظراً الی حیث نفسه و حیث اقترانه و هما زوجان من هذه الجهة فتدبر. و یقولون فی تصغیر شیء شوی و فی عین عوینة و الافصح شییئ و عیینه و کذا ضیعة ضییعة و بیت بییت.
قال یقولون اشرف فلان علی الایاس و الوجه اشرف علی الیأس، اقول انهما مادتان جاءتا بمعنی القنوط ایس منه کسمع ایاساً قنط و یئس ییئس کیمنع قنط و کلاهما صحیحان. قال و یقولون زبطانة و الصواب سبطانة، اقول قد جاء فی کتب اللغة کلاهما
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 62 *»
و لا تقصیر للخواص و سبطانة قصبة جوفاء یرمی منها بندقة الطین. قال یقولون خرج ثدی زید فیوهمون لان الثدی یختص بالمرأة و الثندوة تختص بالرجال، اقول الذی فی کتب اللغة الثندوة کسنبلة لحم الثدی او اصله و الثدی خاص بالمرأة او عام. و یقولون نجزت القصیدة بفتح الجیم ای انقضت و الصواب کسر الجیم.
قال یقولون فی جمع جوالق جوالقات و اسم الجنس المذکر لایجمع بالالف و التاء، اقول اما فی القاموس و المعیار الجامع فقد جاء جمعه جوالقات و جوالق معرب اصله جوال و المعرب لایجری علی اصل قال و ما وقع کذا سماعی نحو حمام و ساباط و سرادق و ایوان و هاوون و خیال و جواب و سجل و مکتوبات و مقام و اوان و هو حدیدة تکون مع الرائض و البوان و هو عمود الخبا و شعبان و رمضان و شوال و محرم فجمع جوالق جوالیق و صفات المذکر غیر العاقل تجمع بالالف و التاء نحو السیوف المرهفات و الجبال الشامخات و الاسود الضاریات.
قال و لایفرقون بین نعم و انعام و العرب جعلت النعم اسماً للابل خاصة و الماشیة التی فیها الابل و قد تذکر و تؤنث و جعلت الانعام اسماً لانواع المواشی من الابل و البقر و الغنم و من اوهامهم جمع الثدی ثدایا و هو ثدی کحلی. و من اوهامهم انهم یقطعون الف الوصل فی مثل من الابن و للابنة و للاثنین و امثالها فی المصادر من باب افتعل و انفعل و امثالها من غیر باب الافعال. و یقولون دماغ بالفتح و الصواب الکسر. و یقولون قشعریرة بسکون الشین و فتح العین و الصواب بفتح الشین و سکون العین. و من اوهامهم انهم لایفرقون بین نعم و بلی و نعم تقریر الاستفهام و بلی نفیه.
و لایفرقون بین الترجی و التمنی و الترجی یختص بما یجوز و التمنی یعم ما لایجوز. و لایفرقون بین العر بالفتح و تشدید الراء و العر بالضم و العر بالفتح الجرب و العر قروح تخرج فی مشافر الابل و قوائمها. و لایفرقون بین خلف الله علیک و اخلف الله علیک و الاول معناه یکون الله هو الخلیفة و الثانی للتعویض. و لا
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 63 *»
یفرقون بین مخوف و مخیف و الاول اخبار عما حصل الخوف منه کاسد مخوف و الثانی لما یتولد الخوف منه کمرض مخیف. و لایفرقون بین او و ام و الاستفهام بــ‌او یکون عن احد شیئین و بـ‌ام لطلب التعیین و یجاب عن الاول بنعم و بلی و فی الثانی باحد الاسمین. و لایفرقون بین الحث و الحض و الحض فیما عدا السیر و السوق و الحث فیهما ایضاً.
و من اوهامهم بات فلان بمعنی نام و بات بمعنی اجنه اللیل سواء نام ام لم‌ینم. و من اوهامهم ان القینة بالیاء قبل النون المغنیة و هی الامة مطلقاً، اقول اما فی القاموس فذکر انها المغنیة او اعم. قال و الراحلة لاتختص بالناقة النجیبة بل تقع علی الجمل و الناقة و الهاء فیها للمبالغة و الفاعل بمعنی المفعول و البهیم لیس یختص بالاسود بل هو اللون الخالص الذی لایخالطه لون آخر و السوقة لیس اهل السوق و انما هو الرعیة و یستوی لفظ الواحد و الجمع فیه و الهوی لایختص بالهبوط بل هو بمعنی الاسراع.
الباب الثالث
فی بعض الوصایا اللازمة للکتاب نذکرها هنا و نختم به الکتاب
اعلم یا بنی ان الکتاب دلیل عقل الکتاب و ابلغ من ینطق عنک یجری علیه من الاحکام ما یجری علی البیان و هو فی کثیر من المواضع اعظم تأثیراً من البیان باللسان فان الشخص یتدبر فیه و فی معانیه و فحاویه و لحنه و یردد النظر و یکرر الرجوع فیؤثر فی قلبه اکثر من کلام یسمعه و یتجاوز عنه و لایلتفت الی اشاراته ثم ینساها فالعداوة التی یزرعها الکتاب فی القلوب اعظم من عداوة یبذرها اللسان فی الجنان و محبة یورثها التحریر ارسخ من محبة ینشؤها التقریر فکان الکتاب یا بنی افصح شارح لمقدارک و عقلک و اعتبارک و خفتک و وقارک و حسبک و ادبک و نجابتک و رذالتک و محبتک و عداوتک و جمیع ما برز علی ظاهرک و خفی فی باطنک و کم من صدیق تعادی بکتاب لم‌یبال به و کم من عدو توالی بکتاب اجید رسمه و هو نوع من السحر یا بنی فانه یمکن تخریب بیوت عامرة بکلمتی کتاب و
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 64 *»
القاء الشحناء و القتل و السبی بین عسکرین و قومین متوالیین و یمکن الاصلاح بین اقوام متعادیة بکلمتی کتاب، فای سحر اعظم من ذلک و اشد تأثیراً مما ذکرت لک.
فحذارک حذارک من عدم الاعتناء بکتابک و عدم مراجعته مرتین و ثلثاً و ایاک ایاک ان‌تکتبه فی حال شدة غضبک و غلبة شهوتک و تضجرک و کسالتک من غلبة نوم او ثقل مأکول و مشروب فانک ان کتبته فی حال شدة غضبک ربما تتعدی فی شنیع الاقوال فتکتب ما لو نزلت عن غضبک و هدأت فورتک لم‌ترض به و ان کتبته فی حال غلبة شهوتک ربما کتبت من المزاح ما لایلیق بحیث لم‌ترض به فی غیر تلک الحال و لو کتبت فی حال تضجرک و کسالتک لم‌تعط البیان حقه و تنقص المطالب فلاتکتب کتاباً فی حال من هذه الاحوال و ان کتبته اضطراراً فاترکه عندک الی استقامة حالک ثم راجعه فان استحسنته فابعث به و الا فغیّره و ان لم‌یکن فرصة تأخیر فاعطه عاقلاً غیرک یقرأه و یصلحه و ینبؤک بما فیه و کل ذلک تجربیات یا بنی عرفناها بعد سنین و بعد صدمات فنحن تقدمنا علیک الی هذه المحاذیر و نبهناک بها فکن علی حذر حتی لاتقع فیما وقعنا.
و ایاک یا بنی و المزاح الرکیک فی الکتاب فان المزاح فی الانادی یقع بعد استعداد المجلس و استعداد اهله فلایضر و لایستقبح و اما الکتاب فلربما یرد علی صاحبک فی حال غیر مستعد لذلک فلعله فی مصیبة او همّ او غمّ او غضب او مع من لایجب ان‌یطلع علی مزاحک معه او غیر ذلک فیستقبحه و یشنأه البتة. و ایاک ایاک یا بنی ان‌تکتب فی الکتاب خناء او فحشاً او لفظاً لاتحب ان‌یطلع علیه من تراعی حرمته و لایحب ان‌یراک فی تلک الحال و یسمع منک ذلک المقال فلعله وقع الکتاب الیه و اطلع علیه، هذا و حال الغضب فی المقال یعد الحاضرین لتلک المقالة الردیة فلایستقبحونها کثیراً کما ذکرنا فی المزاح و اما فی الکتاب فلیس کذلک فانه ربما یرد فی وقت لایقتضی ذلک و لربما یتأخر وصول کتابک و قد قدم صاحبک العذر فلاتحب ان‌تسمعه رکیکاً بعد اعتذاره او اشتبه علیک امره فکتبت ما لایلیق و بعثته ثم انکشف لک و لاتحب ان‌تسمعه ذلک الکلام القبیح هذا و لربما یحفظ الرجل کتابک و یجعله بذر عداوة ینبت بعد ذلک ما لاتحب و ذلک ان البیان کما هو المشهور جزء الهواء فیذهب
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 65 *»
به الریاح من خیر او شر و اما الکتاب فیحفظ لک و علیک فانظر ماذا تکتب.
و اعلم یا بنی ان الکتاب سند علیک فلاتدع فیه ما لابرهان لک علیه و لاتحک فیه ما لا شاهد لک علیه. و اعلم یا بنی ان الکتاب شیء ثابت یبقی و الکلام هواء زایل یفنی و الناس یعتنون به ما لایعتنون مثله بالکتاب فاعط کل رجل تذکره فیه حقه من الادب و ان کان غیر صاحبک الذی تکتبه الیه فلعله اطلع علیه فرآک لم‌تعطه حقه من الادب و یسوؤه ذلک فیورث فی قلبه ما تکره فاعط کل من تسمیه فی کتابک حقه من الادب کائناً من کان فان الجلیل من یجل الناس و الکریم من یکرمهم.
و اعلم یا بنی ان لکل احد فی الدنیا مقداراً من العزة فان وفیته حقه یسکت عنک و یرضی و ان رفعته قلیلاً یسر و یزداد محبة لک و لو رفعته کثیراً یحسبک المستهزؤ به و ان انزلته و لو قلیلاً یحزن و ربما یعادیک فزد کل انسان فی حقه قلیلاً او وفه حقه و ایاک ان‌تنقص من مقدار احد و لو قلیلاً فیعادیک. و اعلم یا بنی انی تقدمت علیک فی غمرات الدنیا و اصابنی من بلایاها ما لم‌یصبک و عاشرت الناس اکثر منک و جربتهم فوجدت لکل احد هوی و یطیع من یطیع فی الامر اذا وافق هواه و ان خالف هواه فلایطیع و یعتذر بما یقدر علیه فان عجز عن الکل یلتمسک فی رفع ذلک الامر و یستدعی و لو بوسایط و یلح حتی تتجاوز عن طلبک ذلک و ان وافقت هواهم فی جمیع اوامرک تجدهم مطیعین لک فی جمیع الامور لایعصونک و یبادرون الی امتثال امرک فاذا کان الامر کذلک و لایطیعونک فیما یخالف هواهم البتة فما لک تأمرهم بما یخالف هواهم و ای نفع لک الا استکشافک بواطنهم و ایراث کراهتک لهم فاذا کتبت الی احد کتاباً لامر تریده فلایخلو اما ان‌تعلم انه یخالف هواه فلا فائدة لک فی امرک ایاه به فلاتأمره به و ان اضطررت الی ان‌تکتب فلاتبت علیه بتاً و اجعل له مفراً فی المخالفة و محل عذر و خیّره حتی اذا خالفک و یخالف البتة لایکون عاصیاً و لایجاهر بعصیانک فینهتک الستر بینک و بینه و تعده بعد عاصیاً و تقلوه و یستحیی هو اذا رآک و قد خالفک او یضع علی نفسه ان‌یخالفک ان سلک سبیل الوقاحة. و اما ان‌تعلم انه یوافق هواه فهو یفعل ذلک بأدنی اشارة و عرفانه میلک الیه فلایحتاج الی ان‌تأمره و تبت علیه حکماً
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 66 *»
فتستحیی منه بعد ذلک بسؤالک منه او التماسک ایاه او امرک ایاه و استعلائک علیه فلا حاجة الی شیء من ذلک و هو یفعل بغیره. و اما ان‌تجهل فهو بین الحالتین اللتین ذکرناهما و لم‌یک ینبغی لک فیهما الامر فکیف بما بینهما فاذاً لاتأمر فی کتابک احداً بامر بتی و اکتف بما یشیر الی طلبک ثم خیره و اجعل له المفر الی المخالفة و لاتحمل الناس علی العقوق و العصیان فان العصیان مخالفة الامر فاذ لم‌تأمر احداً لاتجد احداً یعصیک و انت تحب المطیعین و تبغض العاصین فاذ لم‌یعصک احد لم‌تبغض احداً.
و اعلم ان الدنیا تغیرت معالمها و غلبت علی النفوس اعراضها و قل الاعتماد علی کثیر من اخبارها و تختلف اکثر قراینها و انی قد جربت ذلک مراراً فلعله یخبرک من تثق به وثوقاً تاماً بشیء ثم ینکشف خلافه و انه اشتبه علیه فاذا کان الامر کذلک اکتب اکثر یقینیاتک علی نحو الظن و جمیع ظنونک علی نحو الشک و لاتکتب شیئاً من مشکوکاتک و انسب جمیع ما تکتب من الاخبار الی من روی لک معیناً ان لم‌تخف علیه و مبهماً فی غیر ذلک و لاترو من غیر سند شیئاً فانه قد کذب اکثر اخبار العالم.
و اعلم یا بنی ان عادة الناس ان‌یخبروا عن الواحد باثنین و عن العشرة بعشرین فاذا رأوا عشرة رجال یقولون رأینا عشرین بل ربما اذا رأوا الفاً بالغوا الی الف‌الف فاجعل دیدنک عکس دیدنهم فاکتب الالف مائة و المائة عشرة و العشرة خمسة او ابهم العدد مع مراعاة کلمات لم‌یقع بها الکذب فان الاقل قطعی و الحد المحدود لعله غیر معدود و یقع الکذب من غیر ضرورة. و لاتبالغ یا بنی فی مدح احد فی کتابک و لا فی قدح احد و ان مدحت فاقتصر ببعض ما یظهر من محاسنه و ان قدحت اضطراراً فی مکان لزم فاقدح قدح نجیب لا قدح الاقشاب بالفاظ رکیکة یستنکف منها من له حسب فلاتقدح احداً بما لیس فیه فتکذب فتکون مقدوحاً مثله و ان قدحت بما فیه فلاتقدحه بما یتفق فی المؤمن و الکافر و السعید و الشقی کالعمی و العرج و القبح و غیر ذلک بل اقدح بمخالفة الله و رسوله؟ص؟ ما کان منها مجهوراً بها لا مستوراً لایصدقک احد علیه و لاتغتب احداً فی الکتاب و لاتتهمه و لاتسیء القول فیه ما امکنک و عظم یا بنی
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 67 *»
السلاطین و الحکام و من تتقیه اذا جری اسمهم فی کتابک و لاتسیء القول فیهم ابداً ابداً فانک لاتدری لعله یقع فی ایدیهم فینتقمون منک.
و اذا ذکرت الله جل جلاله فعظم اسمه و جلله و اوضح کلمات تعظیمه و تممها و لاترمز و اذا ذکرت محمداً و آل‌محمد؟ع؟ او الانبیاء و الاولیاء علی نبینا و آله و علیهم الصلوة و السلام فاکتب السلام و الصلوة علیهم صریحاً من غیر رمز فای مطلب اهمّ من ذلک حتی ترمزه و تصرح بغیره. و ینبغی لک ان‌یکون جمیع کتبک خدمة لهم فکیف تصرح بالخدمات و ترمز اسم المخدوم و ان وقع اسماؤهم فی غیر محله فلاتمحها بالبزاق و لاتضرب علیها خطاً بل ادر حولها دائرة تعظیماً لها و تفریقاً بینها و بین سایر الکلمات او ارسم قوسین من جانبیها.
و لاتکتب کتاباً ابداً الا و تبدأ ببسم الله الرحمن الرحیم و جود کتابتها و لاتخبر فی کتابک بخبر مما یأتی الا و تکتب بعده ان‌شاء‌الله و ان کررت کلمة سهواً اضرب علی الثانیة فانها الغلط و ان وقع المکرر فی آخر سطر و اول السطر الآخر فاضرب علی آخر السطر فانه اخفی و ان ضربت علی کلمة فاضرب علیها ضرباً بیناً لایشتبه و ان کتبت کلمة او عبارة غلطاً لاتحب ان‌یطلع علیها احد فسودها حتی لاتقرأ او امحها بالکلیة. و اعلم ان الممحو الذی یعرف انه محی و المضروب قبیح جداً فی المکاتبات فاترک تلک المکاتبة و اکتب غیرها و کذا السقط و لا الحاق بین السطور و الهامش قبیح جداً و بین السطور اهون من الهامش و ان کتبت کلمة تشتبه بغیرها فبینها بتشکیل و توضیح حتی لاتشتبه و اجهد غایة الجهد ان لایقع فی کتابک کلمة لاتقرأ او تشتبه بغیرها اذ احسن الخط ما یقرأ و کما انه یقبح فی الکلام ان‌تتکلم بحیث یشتبه الحروف و الکلمات یقبح فی الکتاب ایضاً و اری اناساً یکتبون فی غایة الجودة و لایقرأ خطهم. و تفکر فی کل کلمة انه هل یمکن ان‌یقرأ غیر ما قصدت فان وجدته کذلک فاکتبه علی غیر تلک الکتبة البتة و لاتترک نقطة و تشکیلاً فی موضع الاشتباه و لا بأس بأن‌ترسم علی ابتداء کل مطلب خطاً فوقه و اعط کل حرف حقه و اکتبه علی وضعه و لاترکب کلمتین الا فی مواضع قدمناها و لا ثلٰث کلمات ابداً و لاتضم بحروف لایضم الیها شیئاً و هی: آ و د و ذ و ر و ز و و و لا، فانها تضم الی الحروف و لاتضم
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 68 *»
الیها و قد وقع التعارف فی زماننا هذا بتکبیر القراطیس بقدر کبر من تکتب الیه و لایمکن التخلف فاعط کل احد حقه من کبر القرطاس و صغره و یتفاوت ذلک بالنسبة الی الکاتب و المکتوب‌الیه کما هو معلوم. و لاتدع ختم الکتاب فانه من کرامة الکتاب و تعظیم المکتوب‌الیه و کذا لاتدع شدّ الکتاب اذا کان المکتوب‌الیه من یجب علیک احترامه.
و اعلم یا بنی ان لکل کتاب اصولاً و فضولاً اما الاصول فهی المطالب التی دعتک الی المکاتبة و اما الفضول فهی التی وقع التعارف بکتبها فالواجب ان‌یکون همتک فی تصریح الاصول المهمة و ایضاحها و تکریرها بعبارات مختلفة و تقتصر فی الفضول علی اقل ما یلزم. و ان کتبت فی الکتاب صورة حساب او معاملة یمکن ان‌یغیرها احد فصرح بها تصریحات لایمکن حکها و تغییرها الا بافساد الکتاب حتی لایجسر احد علی تغییرها و قیدها بقیود و عین ما یلزم من الوقت و المکان و العدد و الوزن و جمیع ما باهماله یلزمک الضرر و انی قد ادبتک شفاهاً ما تکتفی به فی جمیع ذلک ولکنی کتبتها تذکرة لک و لسایر اخواننا و لو عملت بما ذکرت و ما ادبتک ارجو ان لایلحقک نقص و لایعیب علیک احد فی کتاب ان‌شاء‌الله و اذا اردت ان‌تکتب کتاباً الی احد فی حاجة لک و ترید ان‌تقضی لک فاکتب فی عنوان الکتاب بقلم بغیر مداد ان الله وعد الصابرین المخرج مما یکرهون و الرزق من حیث لایحتسبون جعلنا الله و ایاکم من الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون تقضی لک ان‌شاء‌الله.
و اعلم یا بنی ان لک رباً هو خالقک و خالق الخلق اجمعین و الانبیاء و المرسلین و له اسماء و صفات معروفة مشهورة و لک نبی؟ص؟ و هو سید الکاینات و خیر البریات و له صفات معروفة و القاب مشهورة تخصه و لک ائمة هم افضل البریة بعد نبیک؟ص؟ و لهم القاب مشهورة و صفات مشهورة و آداب مقررة ثم بعد ذلک فی الرعیة شریف و وضیع و کبیر و صغیر و لکل القاب و صفات و آداب و ایاک ثم ایاک ثم ایاک ان‌تذکر نبیک؟ص؟ باسماء ربک و صفات الهک جل جلاله فلایبقی لک محل و الفاظ فی تعظیم
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 69 *»
ربک و ان کان تلک الاسماء و الصفات بحسب وضع اللغة سایغة لغیر الله ولکن لابد لک من تعظیم ربک و لیس لک الفاظ غیر ما قرر له فان اعطیتها غیره فلابد لک ان‌تترک تعظیم الرب جل جلاله او تسوی بینه و بین خلقه و کلاهما خطاء فخصه جل جلاله باسمائه و صفاته و وجوب تعظیمه حتی فی مثل هذه الکلمة التی عظّمت بها ربی الآن و قلت جل جلاله فلاتذکر هذه الکلمة لنبیک؟ص؟ و لاتشرک بعبادة ربک احداً و لاتسو بینه و بین خلقه ابداً. و ایاک ثم ایاک ان‌تذکر ائمتک سلام الله علیهم باسماء و القاب تخص النبی و عرف تعظیم النبی؟ص؟ بها فانهم عبید محمد؟ص؟ و رعیته فلاتسو بین السلطان و الرعیة ابداً و لایسرّ بذلک عنک ائمتک؟عهم؟ بل یستحیون عن النبی؟ص؟ اذا نظروا الیه و انت تلقبهم بألقاب سلطانهم أتری یرضی عنک العبد الذلیل فی حضور السلطان الجلیل ان‌تعظمه کتعظیم السلطان و تلقبه بألقابه حاشا بل ربما یموت خوفاً و خجلاً و یظهر البرائة عنک و یعتذر عند السلطان فلاتسو بین نبیک؟ص؟ و بین ربک جل جلاله و لا بین نبیک؟ص؟ و عترته و خلفائه. و ایاک ثم ایاک ثم ایاک ان‌تسمی عبیدهم و اولیائهم باسمائهم و تلقبهم بألقابهم و تتأدب لهم بآدابهم فیتبرؤن منک و تخجلهم عند ساداتهم و اری بعض الجهال یریدون التملق او اظهار الارادة و الاخلاص فیکتبون بعض فقرات الادعیة و الزیارات لبعض الرعیة و لایستحیون من الله و یلحدون فی اسمائه و یشرکون به فی عبادته ما یشمئز منه النفوس و یقشعر منه الجلود. فان اردت ان‌ارضی عنک فلاتکتب لاحد من الرعیة ما یخص السادة سلام الله علیهم اجمعین حتی فی هذه الکلمة التی ذکرت هنا فتکتب قال الشیخ سلام الله علیه مثلاً و لاتکتب لاحد من الائمة ما یخص النبی؟ص؟ حتی فی هذه الکلمة التی کتبت فتکتب قال الصادق؟ص؟ فان هذه الکلمة اختصت بالنبی؟ص؟ و لاتکتب للنبی؟ص؟ اسماء الله و صفاته و تعظیمه جلت عظمته حتی فی هذه الکلمة فتکتب قال النبی جلت عظمته فانها اختصت بالله سبحانه و هذه آداب لایراعیها الا من ادب و خدم عظیماً و اما الجهال و غیر المربین و من لم
«* مکارم الابرارعربی جلد 29 صفحه 70 *»
یخدم عظیماً لایحفظها و یخطی خبط عشواء.
و اذا کتبت قالــــ الله او قالــــ الرسول او قالـــــ الامام؟عهما؟ فمد اللام فرقاً بینه و بین قول غیرهم و اذا کتبت عن الصادق؟ع؟ قال قالـــــ رسول‌الله فمد اللام فی قول رسول‌الله؟ص؟ دون قول الصادق؟ع؟ فلاتسو بینهما مقترنین و اذا کتبت عن النبی؟ص؟ قال قالــــــ الله جل جلاله فمد اللام فی قول الله جل جلاله دون قول النبی؟ص؟ فان النبی؟ص؟ مضمحل عند الله لا ظهور له تحت سطوع نور ربه. فکذا اذا کتبت عن زرارة مثلاً قال قالـــــ الصادق؟ع؟ مد اللام فی قول الصادق؟ع؟ دون قول زرارة و هکذا عظّم کل واحد فی الالقاب و فی رسم الکتابة و اعط کل واحد منهم حقه. و اذا سمیت فی کتابک اباً و ابناً فلاتعظم الابن کتعظیم الاب فانه توهین الاب و اذا فرقت بینهما فاعط کل واحد منهما حقه و لا بأس ان‌تعظمه کتعظیم ابیه فانه تعظیم ابیه. و کذا اذا جمعت بین اسم سلطان و وزیره او عالم و تلمیذه و اذا فرقت بینهما فلا بأس اذا اعطیت کل احد حقه و الغرض ان الصغیر اذا قارن الکبیر خفی لشدة ظهور الکبیر و صغر عند کبره بخلاف ما اذا تفرد.
و اعلم یا بنی انا رعیة لمولانا صاحب الامر و الزمان صلوات الله علیه و هو ولی الامر و بیده الازمة و له الحکم فلااحب ان‌تکتب کتاباً الا و انت تذکر فیه اسمه الشریف بتقریب حتی تعرف بالانتساب الیه و انک انت عبده و خادمه متقلب فی خدمته و امره و نهیه و اکتب الدعاء بدوام دولته و تعجیل فرجه فان فیه فرج العالم عجل الله فرجه کما یفعله ابناء الدنیا من المنسوبین الی السلاطین بالنسبة الی سلاطینهم و فیما ذکرت لک کفایة و بلاغ فاختم الکتاب هنا و صلی الله علی محمّد و آل‌محمّد.
تم علی ید مصنفه فی ضحوة یوم الاربعاء لاحدی و عشرین خلت من شهر شوال المکرم من شهور سنة اثنتین و سبعین بعد المأتین و الالف حامداً مصلیاً مستغفراً لما فرطت فی اعمالی.
تمـــــــت