14-02 مکارم الابرار جلد چهاردهم ـ مثنوي ـ مقابله

 

مثنوی

 

از تصنیفات عالم رباني و حكيم صمداني
مرحوم آقاي حاج محمدكريم كرماني اعلي الله مقامه

 

 

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 378 *»

بسم الله الرحمن الرحيم
اي منزه پرده‌دار پرده‌در       ** * **      وي بهر پرده در و از پرده در
چون سرايم من سپاست كان سپاس       ** * **      در قياس است و تو بيرون از قياس
لايق ذكر ثنايت جز تو كيست       ** * **      وز تو جز تو هيچكس آگاه نيست
وصف ما اندر خور اوهام ماست       ** * **      ذات تو بيرون ز حد وهمهاست
ما همه در چند و چون و تو برون       ** * **      چون درآيد وصف تو در چند و چون
كنه تو در پرده حسنت نهان       ** * **      نور حسنت آشكارا در جهان
اين چه حسن است اي جميل بيمثال       ** * **      كز فروغ نور خود داري جلال
هر كه بينم عاشق رخسار تست       ** * **      گر چه خود محجوب از ديدار تست
آتش شوق تو اندر سينه‌هاست       ** * **      جلوه روي تو در آئينه‌هاست
سوي تو پويند و از كوي تو دور       ** * **      حسن تو بينند و از ديد تو كور
شور مجنون از تو ليلي آيتي است       ** * **      سوز وامق از تو عذرا آلتي است
از خطا خوانند ليلي را نگار       ** * **      وز غلط گويند عذرا بود يار
هر كه بيني طالب نيكو بود       ** * **      خود نكوئي جلوه ز آن رو بود
اين چه حسن است اي جميل بي‌نظير       ** * **      كو فكنده شور در برنا و پير
نور حسن تست در كون و مكان       ** * **      آشكارا از عيان و از نهان
عرش اعظم گشته سرگردان تو       ** * **      مانده كرسي واله و حيران تو
آسمانها در هوايت بي‌قرار       ** * **      وز زمينها برده هجر تو مدار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 379 *»

سينه خور از غمت بريان شده       ** * **      روي مه از شوق تو تابان شده
آتش از شوق جمالت در تب است       ** * **      روز خاك از درد هجرانت شب است
باد از سوداي تو جولانگر است       ** * **      ديده آب از هواي تو تر است
رعد از درد غمت نالان بود       ** * **      چشم ابر از شوق تو گريان بود
سوز عشق تو است اندر جان برق       ** * **      آتش شوقت بود در غرب و شرق
روي روز از شوق تو تابان بود       ** * **      وز غمت شب تيره و نالان بود
هر كجا رويد گياهي سينه‌چاك       ** * **      در هوايت سر برون آرد ز خاك
چشم نرگس باز بر رخسار تو است       ** * **      پاي در گل سرو از رفتار تو است
لاله را بر دل ز سوز تست داغ       ** * **      سنبل از درد تو افسرده دماغ
هر كجا جنبنده گشته روان       ** * **      باشدش از عشق روي تو روان
طايري هر جا كه در پرواز شد       ** * **      در هواي تو پر او باز شد
ماهيان غرقند در درياي شوق       ** * **      مرغ را در گردن از عشق تو طوق
طايران را آشيان در كوي تست       ** * **      ناله‌شان از درد هجر روي تست
بلبل از گل طالب رخسار تست       ** * **      قمري از سرو عاشق رفتار تست
جمله عالم اسير حسن تست       ** * **      درد ايشان جمله درد حزن تست
سر حب تست در كون و مكان       ** * **      كو فكنده شورشان در جسم و جان
جملگي سرمست صهباي تواند       ** * **      جملگي در وجد و شيداي تواند
هر يكي چون شيشه و حسنت چو مي       ** * **      نيست پيدا غير حسن تو ز وي
ما همه مرآت حسن روي تو       ** * **      كاندر او پيداست روي و موي تو
ليك هر يك در خور خود مظهريست       ** * **      از صفات حسن رويت مخبريست
چون مراياي صغيرند و كبير       ** * **      در خور خود هر يكي از تو خبير
ليك روي جملگي سوي تو است       ** * **      مرجع و مأوايشان كوي تو است
تخليه از هر چه جز تو كرده‌اند       ** * **      تحليه از عكس رويت برده‌اند

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 380 *»

تخليه‌شان سر قول لاستي       ** * **      تحليه‌شان شاهد الاستي
جمله با اين لا و الا ذاكرند       ** * **      گر چه از ذكر ثنايت قاصرند
ذكر ما اندر خور مرآت ماست       ** * **      همچو نفي ما همه اثبات ماست
تو منزه از صفات كاينات       ** * **      ما ملوث از صفات و از ذوات
چون ملوث با منزه در شود       ** * **      ذات مطلق با صفت اندر شود
ليك هر يك ذاكر حسن توايم       ** * **      گر چه نامت در حروف خود بريم
در طوايف از اعاجم وز عرب       ** * **      در لسان هر يكي داري لقب
هر كسي نامد تو را در لفظ خويش       ** * **      خواندت آنسان كه ويرا هست كيش
آن يكي گويد خدا و آن يك اله       ** * **      و آن دگر تاري و آن ديگر شراه
جملگي در قصد ذاتت مؤتلف       ** * **      گر چه باشد نامهاشان مختلف
جمله عالم حروف نام تست       ** * **      هر چه جز تو شمه ز اكرام تست
جمله حسن تست در مرآتها       ** * **      نام نامي تو اندر ذاتها
ذاتها خود نام نامي تواند       ** * **      جلوه حسن گرامي تواند
نيست نوري غير نور روي تو       ** * **      نيست چيزي غير ذكر خوي تو
كور باد آن چشم كو رويت نديد       ** * **      چيست غير از جلوه رويت پديد
بسكه نورت در جهان پيدا بود       ** * **      از حد اوهامشان بالا بود
زين سبب از ديد تو گشتند كور       ** * **      از مقام درك تو گشتند دور
چونكه درك چيزها از حد شود       ** * **      هر چه را حد نيست از مدرك رود
نور رويت را نه حد و منتهاست       ** * **      پس برون از حد درك ماسواست

در تشبيه جويندگان حقيقت بماهيان و آب
آن شنيدستي كه اندر فهم آب       ** * **      ماهيان را گشت روزي دل كباب
هر يكي شد از پيش در جستجو       ** * **      كو بكو گشتي كه يا رب آب كو
من شنيدستم بعالم آبهاست       ** * **      بحرهاي بيحد و بي‌منتهاست

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 381 *»

هر چه گرديدم نديدم يك نشان       ** * **      در جهان نز بحر و نه از آبشان
اين همانا صحبت لاطائلي است       ** * **      نيست چيزي بلكه قول قائلي است
و آن دگر گفتي كه عمرم بيعد است       ** * **      سير من در ملك عالم بيحد است
بس شنيدم بي‌مسمي نام آب       ** * **      جان من از حسرت آن شد كباب
آن دگر گفتي كه اين بيجاستي       ** * **      همچو عنقا اسم بي‌معناستي
گر بجائي واقعا دريا بدي       ** * **      يك نفر از حال او مخبر شدي
آن قدر ديديم سياحان حوت       ** * **      كز هواي آب ببريدند قوت
روز و شب اندر طلب بودند زار       ** * **      نه يكي نه دو نه سه بل صدهزار
هيچكس از او نديده يك نشان       ** * **      گر بدي يكتن بديدي ز آن ميان
اين همانا قول بي‌مغزي بود       ** * **      شبهه در ذهن هر جاهل شود
آن دگر گفتي كه ديدم ماهيان       ** * **      مطلع بودند بر هفت آسمان
از خفاياي امور آگه بدند       ** * **      جمله روي زمين را پا زدند
خدمت هر يك نمودم سالها       ** * **      محرم ايشان بدم در حالها
من نديدم هيچيك بدهد خبر       ** * **      يا بگويد يافتم از آب اثر
اين همانا قول خام باطلي است       ** * **      قصه از زيب معني عاطلي است
آن دگر گفتي كه بيهوده سخن       ** * **      نيست ممكن طول آن اندر زمن
عمر ما هر يك بود چندين هزار       ** * **      مي‌شنيديم آب هر يك از كبار
گر بدي اين نام بي‌معني و اصل       ** * **      رشته اين داستان ميگشت فصل
خود كجا ديديد باطل مستدام       ** * **      كه بود اندر جهان نامش مدام
حرف باطل لامحاله طي شود       ** * **      از ميان نام و نشانش ميرود
حل هر مشكل ز شخص كامل است       ** * **      هر سخن را اوستادي عامل است
هر متاعي نزد هر استاد نيست       ** * **      گندم و جو لايق قناد نيست
شكر از قناد و جو از زارع است       ** * **      كيميا از اوستاد بارع است

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 382 *»

از منجم اختر و طب از طبيب       ** * **      از فقيهان فقه و حكمت از لبيب
جامه از بزاز و تيغ از صيقلي است       ** * **      سم‌فروشان را شحوم حنظلي است
هر متاعي را ز استادي طلب       ** * **      ور نه محرومي و دايم در تعب
حاجت خود را ز هر دكان مجوي       ** * **      هرزه در هر كوچه و برزن مپوي
شكر از هند است و تنزو از ختاست       ** * **      هند رفتن از پي تنزو خطاست
گر تو را حاجت سوي مغرب بود       ** * **      سوي مشرق رفتنت متعب بود
هر چه گردي سوي مشرق پي‌سپر       ** * **      از متاع غرب گردي دورتر
كي ز خودبينان خدا گردد پديد       ** * **      كي توان در شب فروغ شمس ديد
از حريصان كي توان آموخت زهد       ** * **      كسب قرب از بعد هست افزون ز جهد
علم از جاهل طلب كردن خطاست       ** * **      نار را از آب جستن كي رواست
اهل نسيان كي تو را ذاكر كنند       ** * **      كي بمقصد پشت بر مقصد روند

در راهنمائي حضرت عيسي عليه السلام حواريين را براه هدايت
آن شنيدستي كه اصحاب مسيح       ** * **      زو طلب كردند با قلب قريح
با كه بنشينيم اي روح خدا       ** * **      از چه كس جوئيم ما راه هدي
گفت اي اصحاب من جوئيد راه       ** * **      ز آن كه ديدش آورد ديد اله
جان او باشد فنا در جان يار       ** * **      ديد او باشد همه ديد نگار
همچو فانوسي فنا در نور شمع       ** * **      جلوه‌گر چون شعله اندر بين جمع
همچو شعله محفل‌افروزي كند       ** * **      گر تو را ديدار خود روزي كند
ديد او باشد همه ديدار يار       ** * **      باشد او آئينه حسن نگار
گفت او باشد همه گفت اله       ** * **      فعل او باشد همه افعال شاه
او نباشد او خود او باشد او       ** * **      الحذر از او مگردانيد رو
يافتيد ار بار اندر آن جناب       ** * **      درد خود گوئيد كو حق راست باب
دردتان از او و درمانتان از اوست       ** * **      آنچه بپسندد شما را آن نكوست

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 383 *»

آنچه آيد از نكو باشد نكو       ** * **      زشت باشد آنچه آيد از عدو
در بيان اينكه حسنات از جانب خداوند است و سيئات از جانب بندگان
زشت و زيبائي فعل از فاعل است       ** * **      فعل نيكي و بدي را قابل است
گر تو را زين شبهه باشد بجان       ** * **      انما الاعمال بالنيات خوان
هر چه آن از بنده ميآيد خطاست       ** * **      هر چه از حق آيد آن نيك و رواست
بنده گر نفسي كشد از نزد خويش       ** * **      از قصاصش جان و تن سازند ريش
حق هزاران نفس را يكدم كشد       ** * **      قتل او مدح و ثنا را مي‌سزد
جور ما در حبه باشد گناه       ** * **      حق هزاران حرث را سازد تباه
لايقش نبود بجز مدح و سپاس       ** * **      فعل ما با او كي آيد در قياس
فعل كامل همچو او كامل بود       ** * **      فعل ناقص پست و ناقابل بود
فعل كامل را قياس از خود مگير       ** * **      اوست نور الله و تو نار السعير
كي درآيد نور و نار اندر قياس       ** * **      لايق نار است ذم او را سپاس
زين سبب فعل تو نار جان تست       ** * **      فعل حق زاينده ايمان تست
فعلهاي تو همه نار هواست       ** * **      فعلهاي حق همه نور هداست
ميل تو گر تابع امرش شود       ** * **      جسم و جانت سوي عليين رود
گر قضايش تابع ميلت شود       ** * **      جسم و جانت سوي سجين ميرود
اي خنك آنكو مطيع حق شده است       ** * **      كار او كار حق مطلق شده است
گفت او باشد همه گفت عليم       ** * **      فعل او باشد همه فعل حكيم
همچو كامل فعل او كامل بود       ** * **      نه چو ناقص مجتث و زايل بود
فحش از شكرلبان شيرين بود       ** * **      وز ترش‌رويان خوشي سنگين بود
گر جفا از دوست آيد ور وفا       ** * **      نيست بهر عاشقان الا صفا

در بيان اينكه وجود هر چيز از فاعل و پيدائيش از قابل است
اصل هر موجود از فاعل بود       ** * **      ليك پيدائيش از قابل بود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 384 *»

گر نگردد قابل و فاعل قرين       ** * **      هيچ موجودي نميگردد مبين
گر چه باشد آئينه خود مستقيم       ** * **      عكس بي‌شاخص در او كي شد قويم
گر بود آئينه معوج و قبيح       ** * **      عكس نيكو اندر او گردد فضيح
گر ببارد سالها ابر بهار       ** * **      كي زمين شوره گردد لاله‌زار
كي زمين نيك گردد گلستان       ** * **      تا نگردد آبي اندر وي روان
تا نگشتي آسمان چالاك و چست       ** * **      از عناصر هيچ موجودي نرست
تا نگرديدي عناصر معتدل       ** * **      كي شدي از دور گردون منفعل
تا نگردد مرد و زن با هم قرين       ** * **      كي هويدا گردد از ايشان بنين
هست زين دو جمله عالم را مدار       ** * **      از ثريا تا ثري اينش قرار
باشي ار دانا تو اندر هر زبان       ** * **      كر كجا از تو فراگيرد بيان
از مهندس كور كي يابد نصيب       ** * **      مرگ را كي چاره ميسازد طبيب
كي رود نابخردان را دل ز كف       ** * **      گر دوصد دلبر بود از هر طرف
سالك ار چه هاديش كامل بود       ** * **      وابماند چونكه ناقابل بود

در بيان اينكه هر چند هادي خلق اكمل كاينات باشد جز قوابل مستعده از وي هدايت نيابند
نفس نفس احمد و نور خدا       ** * **      غير قابل زو نمي‌جست اهتدا
بيست و سه سال او همي دعوت نمود       ** * **      شاهد قولش كلام الله بود
فعل يزدان بود طوع امر او       ** * **      بلكه خود مر نور حق را بود رو
قدرة الله بود از دستش عيان       ** * **      حكمة الله جمله بودش در بيان
زو هويدا معجز پيغمبران       ** * **      آشكارا زو هداي رهبران
از جماد و از نبات و جانوران       ** * **      از ملايك وز زمين و آسمان
جملگي بر صدق او بودي گواه       ** * **      مينمودي خود بعين الله راه
در تمام بعثتش دعوت نمود       ** * **      باز كوران را از آن نفعي نبود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 385 *»

چار تن از او هدايت يافتند       ** * **      ما بقي از راه او رخ تافتند
آن يكي گفتي اساطير قديم       ** * **      و آن دگر گفتي كه بد مردي حكيم
و آن دگر گفتي كه سلطان بود او       ** * **      و آن دگر گفتي كه نادان بود او
و آن دگر گفتي كه وجه الله بود       ** * **      و آن دگر گفتي كه يزدان مينمود
و آن دگر گفتي كه خود ذات حق است       ** * **      و آن دگر گفتي كه حق مطلق است
و آن دگر گفتي كه عين الله اوست       ** * **      و آن دگر گفتي كه او خود عين هوست
و آن دگر گفتي رسول الله بود       ** * **      كو بحق احكام حق را مي‌نمود
مختصر در هر زجاجي آن جمال       ** * **      همچو او بنمود در نقص و كمال
بدء چون بي‌فاعل و قابل نبود       ** * **      سر او در هر چه غير از او نمود
آيد از غيبم مددها پي به پي       ** * **      كي شود با اين كشاكش قصه طي
گر تو را باشد بسر چشمي بصير       ** * **      يا بود در سينه‌ات قلبي خبير
دلبر خود بين و هل مرآت را       ** * **      گير معني را نه تعبيرات را

مراجعه بحكايت ماهيان و راهنمائي يكي از ماهيان ديگران را كه رجوع بعالمي نمايند
بازگو لختي تو از تفسير آب       ** * **      كز برايش جان حيتان شد كباب
پس بگفت آن ماهي دانش نصيب       ** * **      شبهه‌تان را عالمي بايد لبيب
تا نمايد كشف از اين معناي نغز       ** * **      آشكارا سازد از اين قشر مغز
در فلان جا عالمي بارع بود       ** * **      كز وجودش حل هر مشكل شود
دامن او را بكف آريد زود       ** * **      تا نمايد غيبتان را چون شهود
سوي آن عالم همه حيتان شدند       ** * **      با تضرع باب جودش را زدند
كي ملاذ و ملجأ قوم جهول       ** * **      بين بباب خود تو جمعي را سئول
اختلافي در ميان ما بود       ** * **      رفع او از فضل و جود تو شود
ما شنيدستيم ز آباء و جدود       ** * **      آب اندر اين جهان دارد وجود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 386 *»

تشنه ديدار آن آبيم ما       ** * **      از كرم سيرابمان از آن نما
از كرم بنما بما ديدار او       ** * **      تا به‌بينيم آب را ما روبرو
هر چه گرديديم اندر جست آب       ** * **      خود نديديم و بشد دلمان كباب
گفت اي جهال از دانش بعيد       ** * **      چيست غير از آب در عالم پديد
غير آبي نيست اندر اين جهان       ** * **      تا دهم رخسار آن را من نشان
هر چه مي‌بينيد خود آبست و بس       ** * **      دور نبود نفس آب از هيچكس
گر شما جز آب بنموديد من       ** * **      مي‌نمايم آب را اندر زمن
چونكه بحر از انتها و حد عري است       ** * **      بر مدارك جمله او را برتري است
خود همه هستيد در او غوطه‌ور       ** * **      كي نهان از ما بود او را اثر

راهنمائي عالم ماهيان را به كاملي آبگون كه نماينده آب باشد
ماهيان گفتند كي شيخ كبير       ** * **      وي بچرخ معرفت ماهي منير
گر چه قولت حجتي ظاهر بود       ** * **      نور صدقش همچو خور باهر بود
ليك ما از ديد او كوريم كور       ** * **      از مقام درك او دوريم دور
كاش گشتي علم و حلم تو كفيل       ** * **      در وجودش آوريدي يك دليل
تا كه نفس ناقصان قانع شود       ** * **      نور او در قلبشان ساطع شود
ز آنكه ما محدود و حد شد حد ما       ** * **      حد ما در فهم ما شد سد ما
از وجود ما گر آوردي دليل       ** * **      مي‌شدي در فهم او ما را سبيل
گفت آثارش ز كس مستور نيست       ** * **      ليك چشم جانتان را نور نيست
گر نبودي آب اندر اين جهان       ** * **      از چه ميباشد شما را پس روان
خود همه از جنبش او جارييم       ** * **      ليك پنداريم كز خود سارييم
جنبش ما جمله از آب است و بس       ** * **      گر چه نبود آگه از او هيچكس
هين نمي‌بينيد بيخود در مسير       ** * **      گاه بالا ميرويد و گاه زير
طالب غربيم و بيخود سوي شرق       ** * **      مي‌برد ما را بجد مانند برق

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 387 *»

مايل فصليم و بيخود متصل       ** * **      طالب وصليم و بيخود منفصل
قعر ميجوئيم بالامان برد       ** * **      فوق ميخواهيم در قعر آورد
عزت ار جوئيم او ذلت دهد       ** * **      فقر گر جوئيم او وسعت دهد
گر نبودي غير ما اندر جهان       ** * **      كارهامان بد بخواهشمان روان
چون كه مي‌بينيد اين عجز و قصور       ** * **      وين كشاكش در خفا و در ظهور
معترف گرديد بر هستي آب       ** * **      جان خود بيرون كنيد از پيچ و تاب
هست در فسخ عزايم او پديد       ** * **      كنه ذاتش گر چه نتوانيد ديد
چونكه باد از ديده‌ها گرديد بر       ** * **      آئينه سنجيدنش گرديد پر
چونكه نار از ديده‌ها مستور شد       ** * **      شعله اندر ديدنش دستور شد
چونكه ذات حق ز امكان برتر است       ** * **      صورت كامل مر او را مظهر است
حظ امكان از قدم آن صورتست       ** * **      قبله و مسجودشان آن حضرتست
مقصد و معبودشان ذات حق است       ** * **      رويشان گر چه بباب مطلق است
چونكه نبود ذات حق از جنسشان       ** * **      لاجرم از جنسشان بايد نشان
تا كه روي خويشتن سويش كنند       ** * **      ملجأ و مأواي خود كويش كنند
چونكه تن شد ذو جهات و حق بري       ** * **      بايدت رو سوي كعبه آوري
چونكه او از مخرج و منطق جداست       ** * **      نام نيكويش ملاذ و ملتجاست
چونكه ذاتش از صفت گرديد بر       ** * **      احسن التقويم شد او را اثر
احسن التقويم شخص كامل است       ** * **      كو صفات ذات حق را حامل است
گر شما از آب ميخواهيد اثر       ** * **      كاملي جوئيد تا بدهد خبر
كو بود جانش فنا در جان آب       ** * **      زو بجوئيد آب را ني از سراب
ز آنكه كامل نيست الا آبگون       ** * **      تابع آب است در سير و سكون
فعل و تركش جمله فعل و ترك آب       ** * **      ز آنكه فعل و ترك او را هست باب
چونكه فعل و ترك او نايد بديد       ** * **      از وجود كاملي گردد پديد

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 388 *»

باشد او مرآت سرتاپانما       ** * **      تند و كند آب را همچون رحا
آب پنهان و رحي باشد عيان       ** * **      بهر ما باشد عيان وجه نهان
حظ چشم ما همين گشت رحاست       ** * **      او چه داند آب چون و در كجاست
او براند نام آبي بر زبان       ** * **      زي رحي آن نام را كرده بيان
آنچه از آن نام هم بيند بصر       ** * **      در رحايش آمده اندر نظر
پس رحي جو پس رحي جو پس رحي       ** * **      از رحي گو از رحي گو پس رحي
آب را بگذار با نفس رحي       ** * **      تو چه داني كنه آب ذو العلي
گيرم از ادراك او خود نگذري       ** * **      چه از اين سوداي خامت آوري
مرجع ما جملگي وصف است و بس       ** * **      نيست آگه ز آب پنهان هيچكس
وصف كامل نيست الا كاملي       ** * **      كاملي جو تا ببخشد حاصلي
آب چون باد است و كامل همچو پر       ** * **      كز كشاكشهاي او بدهد خبر
كاملان باشند خود منقاد موج       ** * **      در حضيض آيند ايشان ور باوج
همچو آن مرده بنزد مرده‌شوي       ** * **      گر به پشت اندازد او را ور بروي
گر شما را شور آب اندر سر است       ** * **      كاملي جوئيد كو را مظهر است
سوز آب ار جانتان كرده كباب       ** * **      كاملي جوئيد كو او راست باب
گر شما را روي كامل شد پديد       ** * **      از دل و جان التجا سويش بريد
نزد آن درگاه زاريها كنيد       ** * **      ناله و افغان ز درد خود زنيد
با تضرع با تذلل با نياز       ** * **      دست برداريد سوي كارساز
با فنا در نزد آن باب ايستيد       ** * **      ز آنكه او هست و شما خود نيستيد
چشم حاجت برمگيريد از رخش       ** * **      ز آنكه آن مرآت را وجهيست خوش
سوي او آريد تعظيم و سجود       ** * **      ز آنكه آب از روي او دارد نمود
درد او درمان هر دردي بود       ** * **      درد بي‌درمان فراق او شود

 

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 389 *»

در پيام بآن كامل
گر بآن درگاه خود يابيد بار       ** * **      شمه گوئيد از اين مسكين زار
كي ملاذ و پشت اين بي‌خانمان       ** * **      دستگير جمله افتادگان
اي انيس و مونس بي‌مونسان       ** * **      وي كس درماندگان و بي‌كسان
هين بگرداب بلا افتاده‌ام       ** * **      عقل و دين در عشقت از كف داده‌ام
جان من از هجر رويت شد تلف       ** * **      امتحان تا كي نگاهي اين طرف
يا بكش يا سوي كوي خويش كش       ** * **      تا بكي باشم ز نور تو عمش
عمر رفت و مرگ غافل دررسد       ** * **      رحمتي تا صبح وصلت دردمد
دست ما كوتاه و خرما بر نخيل       ** * **      پاي ما لنگ است و اين ره بس طويل
جذبه شوقت اگر ياور شود       ** * **      كوه سنگين قطع منزلها كند
گر باين محجوب روئي آوري       ** * **      از فروغش پرده‌هايم بردري
با همه عصيان ز تو اميد كظم       ** * **      در پريشاني ز تو مطلوب نظم
سوختم از آتشت آبي فشان       ** * **      روي تو خواهم نه نام و نه نشان
پس بگوئيد از من دل‌سوخته       ** * **      اي كه نارت يك جهان افروخته
كاظم بن قاسم اي شمس جهان       ** * **      يك نظر كن جانب درماندگان
كه ز تاب تابش تو سوختم       ** * **      تا كه نام ناميت آموختم
كاظم بن قاسم اي رخشنده طور       ** * **      اي ز نور روي تو تابنده هور
اي جهان جان و اي جان جهان       ** * **      خانه‌سوز صد چو من بي‌خانمان
اين چه آتش بد فكندي در تنم       ** * **      كو زباني تا از آن يك دم زنم
كو زباني كو زباني كو زبان       ** * **      تا بگويم شمه از شرح آن
آتشي ز آن دم زنم اندر جهان       ** * **      سوزم از آن دودمان جسم و جان
آتشت ني آتش موساستي       ** * **      ني شبيه آتش عيساستي
آتشت از مشرق و مغرب جداست       ** * **      مظهر نورش ز حد استواست

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 390 *»

نار تو ميباشد از نار خليل       ** * **      كو براي دوستان بد سلسبيل
گر چه ني آن آتش موساستي       ** * **      ليك عيان از سينه سيناستي
آيد از او ناله‌هاي نخل طور       ** * **      نور حق از نار او دارد ظهور
ناله‌هايش ناله‌هاي شه بود       ** * **      گر چه درك ناس از آن كوته بود
گر چه دارد ديده كوران حجاب       ** * **      آفتابي آفتابي آفتاب
چون ز نور تو جهاني روشن است       ** * **      لطفي ار چه جان ما بي‌روزن است
گر چه ما را روزني سوي تو نيست       ** * **      ليك ملجائي بجز كوي تو نيست
نور رويت گر كفيل ما شود       ** * **      ظلمت خودبيني از جانها رود
ملجأ ارواح ما كوي تو است       ** * **      جان ما را جمله رو سوي تو است
چونكه ما را راه سوي شاه نيست       ** * **      وجه ما جز جانب درگاه نيست
مسجد و مسجود ما درگاه اوست       ** * **      مقصد و مقصود ساجد شاه اوست
شاه ما از مشرق و مغرب جداست       ** * **      جلوه رويش بحد استواست
جلوه رويش بود عين الحيات       ** * **      زين سبب باشد سويش روي جهات
او چو قلب است و جهان اعضاي او       ** * **      عضوها را سوي آن قلب است رو
عضوي ار يكدم از او غافل شود       ** * **      در زمان از زيب جان عاطل شود
در زمان رجس و نجس گردد بموت       ** * **      ميشود از او همه خيرات فوت
بايدش از آن بدن كردن جدا       ** * **      كه نباشد مرده با زنده روا
مرده را با زنده نبود نسبتي       ** * **      دان تو اين ظاهر ز باطن آيتي
پس هر آن عضوي كه شد مردار و خوار       ** * **      كي شود دل با عفونتهاش يار
ليك آن عضوي كه شد بسته بدل       ** * **      برطرف از بين ايشان شد مخل
ميشود او زنده از الطاف قلب       ** * **      ميشود ظاهر در او اوصاف قلب
كارهاي دل از او ظاهر شود       ** * **      آب و رنگ جان از او باهر شود
خاري ار روزي بپاي او خلد       ** * **      دل همه اعضا بياري آورد

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 391 *»

ز آنكه رنج او بود آزار دل       ** * **      جمله اعضا بفكر كار دل
گر شود دل روزي از چيزي فگار       ** * **      ميرود از جمله اعضا قرار
پس اگر تو متصل گردي بدل       ** * **      ميرسد از درد تو دردي بدل
جمله اعضا معين تو شود       ** * **      گر تو را خاري بدست و پا رود
نيست عضوي را حد جور و جفا       ** * **      بر سر عضو دگر الا صفا
ز آنكه رنج هر يكي رنج دل است       ** * **      دل ز هر عضوي بكاري فاعل است
دل كجا خواهد ز خويش آزار خويش       ** * **      جان خود با دست خود كي ساخت ريش
دست بي‌دل را كجا خاريدن است       ** * **      چشم بي‌دل را كجا باريدن است
پاي بي‌دل را كجا رفتار بود       ** * **      كي زبان را خودبخود گفتار بود
نيست در اين ملك فاعل غير شاه       ** * **      بي‌وجود شه چه آيد از سپاه
دست اگر روزي بپا آزار كرد       ** * **      او بامر قلب دفع خار كرد
خود دل اندر فكر اعضا روز و شب       ** * **      فكر اعضا بهر خود باشد تعب
گر ببرد دست چپ را دست راست       ** * **      او بامر قلب دفع زهر خواست
آنچه مي‌بيني تو از زيبا و زشت       ** * **      كار آن باشد كه اين بنياد هشت
ذكر اين مطلب دگر جا لايق است       ** * **      دل بذكر او مفصل شايق است

در توجه و استفاضه از مبدأ فيض
چونكه ز آن درگاه افتادم بدور       ** * **      دور افتادم از آن بزم حضور
بايدم رو سوي آن درگاه كرد       ** * **      كسب انوار از جمال شاه كرد
خوشتر آن باشد كه سر ذو الجلال       ** * **      در بيان پوشيده آرم در مثال
شرح آن را باب رحماني كنم       ** * **      اقتباس از كار يزداني كنم
تا نگردد خاطري از آن ملول       ** * **      مطلب آگه از آن يابد حصول
زاهدا اين قصه كآمد در خطاب       ** * **      قول ماهي بود و ماهي اندر آب
بود كاظم نام آن درياي جود       ** * **      كز وجودش ماهيان را بد وجود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 392 *»

بود كاظم نام آن بحر محيط       ** * **      كو فرابگرفته اين ارض بسيط
بود كاظم نام آن عين الحيات       ** * **      كز وجودش ماهيان را بد نجات
قصه آب است و من خود خاكيم       ** * **      نقل ماهي بود و من ز آن حاكيم
من نميگويم كه حق يا باطل است       ** * **      آن همانا نقل قول قائل است
گر غمين گشتي تو اي عالي‌جناب       ** * **      حكم فرما اينت ماهي اينت آب
رنجه فرما يك قدم در جوف آب       ** * **      ماهيان را كن اگر خواهي كباب
گر نميخواهي ز ماهي دم زنم       ** * **      قصه از آدم خاكي كنم

در بيان سر خلقت آدم عليه السلام و خلافت او در زمين
گوش كن از داستان آن جناب       ** * **      با ملك و الله اعلم بالصواب
از زمين چون جان بن جان پاك شد       ** * **      پاك از آن ناپاكيان اين خاك شد
نوبت آن شد كه اندر روزگار       ** * **      جلوه‌گر بي‌پرده آيد پرده‌دار
نور يزدان مظهرآرائي كند       ** * **      جلوه از بهر تماشائي كند
آئينه گيرد براي طوطيان       ** * **      از پس آئينه بگشايد زبان
جلوه‌گر در چنگل و منقار و دم       ** * **      گويد اني طاير من جنسكم
گويد اني طاير يوحي الي       ** * **      كز پس اين پرده گويائي است حي
جلوه‌گر گردد بسان طوطيان       ** * **      تا سخن‌سنجي كند تعليمشان
تا بايشان راز خود انها كند       ** * **      از زبانشان سر خود افشا كند
گر نگشتي جلوه‌گر چون طوطيان       ** * **      كي گرفتندي فرا از او زبان
نطقهاي ماست از آئينه‌دار       ** * **      خاك را با نطق و گويائي چه كار
نوبت آن شد كه سر حسن يار       ** * **      آشكارا گردد اندر روزگار
لن‌تراني را تري گردد بدل       ** * **      نور حق بنمايد از صبح ازل
بي‌جهت پيدا شود اندر جهت       ** * **      بي‌صفت گردد هويدا در صفت
چونكه يار از لوث ديدن اطهر است       ** * **      از حد افهام امكان برتر است

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 393 *»

خواست گيرد در مقام خويشتن       ** * **      جانشيني در ادا اندر زمن

وحي خداوند بملائكه و شيطان كه رو بآدم (ع‌) بكنند
وحي آمد از خداوند عليم       ** * **      جانب املاك و شيطان رجيم
كاختراعي در زمين منظور ماست       ** * **      جانشين ما و مسجود شماست
فيض عامم را بود بابي عظيم       ** * **      ذات پاكم را بود وجهي كريم
فيضها ز آن باب ريزم در جهان       ** * **      جلوه‌ها ز آن رو كنم اندر زمان
باشد اندر فيض دست باز من       ** * **      گر چه نبود در عطا انباز من
چشم بينايم بود در اطلاع       ** * **      گوش دراكم بود اندر سماع
باشد او همچون زبانم در بيان       ** * **      در احاطه باشدم همچون جنان
در عيان باشد مرا روئي پديد       ** * **      باشدم در جلوه مرآتي بديد
رحمت ار خواهم از آن رحمت كنم       ** * **      نقمت ار خواهم بآن نقمت كنم
در حيات خويش باشد روح من       ** * **      من مر او را سر و او من را علن
ديد او باشد همه ديدار من       ** * **      كار او باشد ظهور كار من
اوست خانه من در او خانه‌خداي       ** * **      اوست مرآت و در اويم خودنماي
حب او حب من و بغضش مراست       ** * **      ز آنكه پيدا زو همه انوار ماست
هر كه رو آرد سوي آن قبله‌گاه       ** * **      روي خود آورده باشد سوي راه
گر چه دور و لنگ لنگان بسپرد       ** * **      عاقبت فيض از وصالش ميبرد
بلكه گر دهري زمين‌گير اوفتد       ** * **      رهروي از لطف او را آورد
گر كسي ز آن اوفتد در چپ و راست       ** * **      منحرف گردد بجهل از راه راست
هر چه ره‌روتر بود باشد اضل       ** * **      گر بود مقعد بود بعدش اقل
پس هر آن شد طالب كوي وصال       ** * **      بايدش پرهيز از راه ضلال
بايدش در راه او سالك شود       ** * **      ور نه در تيه مضل هالك شود
آن رهي جو كه چو در وي بنگري       ** * **      در نظر آثار مقصد آوري

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 394 *»

بيني اندر وي سواد آن ديار       ** * **      گشته پيدا بي‌يمين و بي‌يسار
هر چه بسپاري از آن آنا فآن       ** * **      بيشتر از پيشتر گردد عيان
خرده خرده قلعه و باغ و منار       ** * **      آشكارا ميشود از اين ديار
تا دهي تمييز ز آن ديوار و باب       ** * **      آشكارا گرددت صف و قباب
تا شوي داخل بآن شهر و ديار       ** * **      آشكارا گرددت رخسار يار
هست از هر حق حقيقت آشكار       ** * **      هر صوابي را بود انوار يار
كي بود مقصود در بيره پديد       ** * **      كي توان در غرب روي شرق ديد
حق بنفسه ظاهر است و آشكار       ** * **      نيست بر او مطلقا ستر و غبار
هر طرف ديدي سواد مقصدت       ** * **      رو كه آن باشد طريق معبدت
نيست آن دم حاجت بحث و دليل       ** * **      مقصدت باشد دليل آن سبيل
هر چه خواهم مختصر سازم بيان       ** * **      ميكشاند سوي خود يارم عنان

پاسخ ملائكه پروردگار عالم را
باز بشنو پاسخ املاك را       ** * **      چون گمان كردند خلق خاك را
لب گشادند از جسارت كي اله       ** * **      ميكني اندر زمين خلقي تباه
بسپرند ايشان ره افساد دين       ** * **      خونها ريزند از كين در زمين
چون گروه جان بن جان كز عناد       ** * **      فتنه‌ها انداختند اندر بلاد
ما همه تسبيح و تقديست كنيم       ** * **      جز ره دين تو راهي نسپريم
جانشين خواهي ز ما كن جانشين       ** * **      تا كه تقديست كنيم اندر زمين
گفت ميدانم بعلم لايزول       ** * **      آنچه را هستيد در فهمش جهول
مي‌شناسم آنكه از روي نفاق       ** * **      با شما گرديده گرم اتفاق
جانشيني آفرينم محتشم       ** * **      انبيا از صلب او بيرون كشم
اوصيا را پاك بعد از انبيا       ** * **      ميكنم از نسل پاك او بپا
حجتي باشند بر اهل زمين       ** * **      تا بياموزندشان آئين دين

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 395 *»

از عذاب من بترسانندشان       ** * **      سوي دين من همي خوانندشان
ميكنم دور از زمين نسناس را       ** * **      تا جدا سازم از ايشان ناس را
ميكنم نسناس را پنهان ز ناس       ** * **      تا ز عصيانشان نسازند اقتباس
ميدهم مأواي ايشان ز ابتلا       ** * **      هم باطراف زمين هم در هوا
عاصيان را در جهنم جا دهم       ** * **      در مقام خشم خود مأوي دهم
دور گرديد از حيال عرش من       ** * **      تا سماء چارمين از اين سخن
جمله افتادند در چارم فلك       ** * **      رو نهادند از بلندي سوي تك
نور حق پنهان شد از انظارشان       ** * **      محتجب گشتند از انكارشان
اين جزاي هر جسور جاهل است       ** * **      كو ز اسرار حقيقت غافل است
غافلان خواهند برهان صدهزار       ** * **      نار را سرديست يا گرميست كار
شخص آگه خود بآتش اندر است       ** * **      بلكه خود آتش نه چيزي ديگر است
غافلان را كي سزد انكار او       ** * **      چون نيند اهل همه اسرار او
نيست لايقشان بجز ايمان و سلم       ** * **      گر چه باشد سينه‌شان خالي ز علم
غافلان از اين سخن حيران شوند       ** * **      خائف و لرزنده و گويان شوند
كي شود تصديق كردن بي‌دليل       ** * **      هست اين معني بسي امر عليل
غافلند از آنكه تمكين با دليل       ** * **      هست اندر رهروان يك سبيل
شخص آگه را مجال ديگر است       ** * **      عالمي ديگر خيال ديگر است
عالم لاهوت جولانگاه اوست       ** * **      در فضاي لامكان خرگاه اوست
علم او دريا و غافل همچو خس       ** * **      سر او چون صرصر و غافل مگس
كي تواند خس تك دريا رسيد       ** * **      كي مگس در باد صرصر شد پديد

در عدم تحمل داني علم عالي را و تمثيل آن به پشه و باد
آن شنيدستي كه شد از جور باد       ** * **      پشه نزد سليمان بهر داد
امر شد تا باد را حاضر كنند       ** * **      حكم حق در شأنشان صادر كنند

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 396 *»

چونكه آمد باد سخت و با شتاب       ** * **      پشه گرديد از نظر اندر غياب
گر كند يك شمه سر آگه عيان       ** * **      غافلان افتند در ريب نهان
جمله از درگاه حق پنهان شوند       ** * **      كافر و سرگشته و حيران شوند
همچو بوذر كو اگر مخبر شدي       ** * **      از دل سلمان خود كافر شدي
ياد كن از قصه موسي و طور       ** * **      چون برفت از هوش از اشراق نور
كوه گرديد از شكوهش چاك‌چاك       ** * **      قوم او گشتند از دهشت هلاك
هر كه پا از حد خود بيرون نهد       ** * **      حد خود را هم ز كف بيرون دهد
هر كه او از زي خود آيد بدر       ** * **      خون خود سازد بدست خود هدر
رهرو از اندازه گر افزون رود       ** * **      هم بماند راه و هم بيجان شود
چون ملايك از ادب خارج شدند       ** * **      باب انكار و تعجب را زدند
ادعا كردند علم سر حق       ** * **      لاجرم گشتند اهل طعن و دق
از مقام قرب حق گشتند دور       ** * **      شد بدلشان ظلمت هجران بنور
دور گرديدند پانصد سال راه       ** * **      از مقام قرب حق از آن گناه
تا سماء چارمين نازل شدند       ** * **      ز آنكه از طور ادب غافل شدند
در توبه ملائكه
چونكه خود را در بلا ديدند خوار       ** * **      رو سوي عرش خدا كردند زار
مي‌نمودندي اشارت سوي عرش       ** * **      كي پديدآرنده اين عرش و فرش
اي درت اميدگاه هر كسي       ** * **      ريزه‌خوار خوان عفو تو بسي
قطره از عفو تو گر رو كند       ** * **      معصيتها جمله شست و شو كند
آفتاب عفوت ار پيدا شود       ** * **      ظلمت عصيان ز عالمها رود
تشنه يك قطره عفويم اي خدا       ** * **      بحرها از كاف و نون آري بپا
بحر از يك قطره كي كم شود       ** * **      ليك جاي مور از آن پر نم شود
توبه بر ما كن ز لطف عام خويش       ** * **      مرهمي بخشا باين دلهاي ريش

 

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 397 *»

در اجابت خداوند دعاي ملائكه را و راهنمائي به باب توبه
بسكه دود آهشان بگرفت اوج       ** * **      بحر آمرزش از آن آمد بموج
خانه در چارمين چرخ آفريد       ** * **      وحي آمد كالتجا سويش بريد
روز و شب باشيد مشغول طواف       ** * **      در مطاف او نمائيد اعتكاف
تا بگردد توبه‌تان مقبول ما       ** * **      عفو گردد شامل حال شما
جملگي در گرد او طايف شدند       ** * **      نزد آن خانه همه عاكف شدند
سوي آن بردند با خواري پناه       ** * **      باز گرديدند مقبول اله
چونكه آن درگاه وجه الله بود       ** * **      بهر ايشان قبله شد اندر سجود
رازها در خلقت اين خانه است       ** * **      حيف از آن كاين گوشها بيگانه است
چون كنم با سينه تنگ و حرج       ** * **      اي خدا بنما بمن راه فرج
ميزند در سينه‌ام اسرار جوش       ** * **      شد دلم از جوش آنها در خروش
گر نگفتي آن شه والا مقام       ** * **      سر ما پنهان نمائيد از انام
آتشي در دهر مي‌افروختم       ** * **      خرمن خلقي از آن ميسوختم
ميفكندم در جهان يك غلغله       ** * **      كو فتد از شورش آن ولوله
چون نمايم سينه‌ها تنگ است تنگ       ** * **      چون كنم دلها بسي سنگست سنگ
پس همان خوشتر كه سر اين مقام       ** * **      در بيان پوشيده دارم از انام
شرح آن را باب رحماني كنم       ** * **      اقتباس از كار يزداني كنم
كز درون رحمت كند بر آگهان       ** * **      وز برون حجت كند بر گمرهان
شرح آن سازم بيان اندر مثال       ** * **      بندم اندر پاي عقل او عقال
در تمثيل به شعله و نور آن و اينكه توبه انوار رو نمودن به شعله است كه وجه نار است
برگشا بر شعله و نورش نظر       ** * **      تا به‌بيني سر او را با بصر
نورها از شعله گر غافل شوند       ** * **      پاي تا سر ظلمت و باطل شوند

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 398 *»

جملگي از فيض او گردند دور       ** * **      ميشوند از رؤيت آن شعله كور
يك دم ار انكار ضوء او كنند       ** * **      سربسر سوي عدم خود رو كنند
توبه‌شان رو سوي آن آوردن است       ** * **      نزد آن درگاه زاري كردن است
بايد ايشان را بگرد آن طواف       ** * **      در مطاف او نمودن اعتكاف
شعله خود وجهي است از نار نهان       ** * **      آيتي باشد كه از آن شد عيان
هر كه او مشتاق وصل نار شد       ** * **      بايدش با شعله دايم يار شد
شعله نبود غير دودي با صفا       ** * **      كو فنا در نار گرديد از وفا
از خودي بگذشته يكسر او شده       ** * **      مظهر اني انا النار آمده
نيست نار اما همه اوصاف نار       ** * **      در وجود او همي دارد قرار
نيست نار اما همه افعال نار       ** * **      از وجود او همي گشت آشكار
نار خود سوزنده شعله آلتي است       ** * **      نار افروزنده شعله آيتي است
دود تيره از كجا سوزنده بود       ** * **      خود همه ظلمت كي افروزنده بود
چون گذشت از هر چه جز مقصود نار       ** * **      نار هم شد طالب مقصود يار
چون كه داد اندر ره نار آنچه داشت       ** * **      نار هم اوصاف خود در او گذاشت
شد حبيب نار و هم محبوب او       ** * **      طالب نار آمد و مطلوب او
حل اين مشكل چو افزون شايدت       ** * **      يك مثل از نائي و ني بايدت
تا نگوئي شعله خود كاري از اوست       ** * **      نعره اني انا الناري از اوست
ياد كن از داستان نخل طور       ** * **      كرد از او اني انا الله چون ظهور
نخل را ني ناله و ني نور بود       ** * **      ناله و نورش ز صاحب طور بود
در تمثيل به نائي و ني كه دميدن از اوست و زير و بمها از ني
دوش با ني داستاني داشتيم       ** * **      گفت و اسرار نهاني داشتيم
بود نائي تا بصبح از او بگفت       ** * **      خود از او ميگفت و خود زو مي‌شنفت
گفتمش اين ناله‌هاي زار چيست       ** * **      اين فغان و سينه افگار چيست

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 399 *»

تا بصبح از شام خود با دوستي       ** * **      لب بلب با او بگفت و گوستي
ديگر اين زاري و افغان از كجاست       ** * **      آه سرد و سينه‌ات بريان چراست
گفت رو رو غافلي از سوز عشق       ** * **      از مصيبتهاي غم‌اندوز عشق
محنت وصل از فراق افزونتر است       ** * **      هر كه او نزديكتر دلخونتر است
گفتمش يك ني فزونتر نيستي       ** * **      مدتي اندر نيستان زيستي
اين فغان و ناله زارت نبود       ** * **      قوت تقرير و گفتارت نبود
از چه اينسان ناطق و گويا شدي       ** * **      گفت بشنو چون از اين جويا شدي
تا شدم من با لب او آشنا       ** * **      از درونم راست گرديد اين نوا
ناله زارم از آن وي بود       ** * **      من نيم ني را نواها كي بود
گفتم از نائي بجز يك دم نبود       ** * **      از كه اين ترجيع آمد در وجود
گفت نائي خود چو آن يك دم سرود       ** * **      اين مخالفها ز من خود رخ نمود
از من اين ترجيع و از نائي است دم       ** * **      از وي آن صوتست و از من زير و بم
اين مخالفها كه اندر اين نواست       ** * **      راست از اندام ناهنجار ماست
همچو آن ني شعله خود دوديست تار       ** * **      نور او چون ناله هست از نور نار
رنگ و شكلي كان عيان در منظر است       ** * **      جمله از دود است و نار از آن بر است
چونكه بگذشت از خودي در حب نار       ** * **      گشت خود آئينه حسن نگار
چون نگار از لوث ديدن اطهر است       ** * **      حظ چشم از رؤيت آن مظهر است
باد چون از ديدها گرديد بر       ** * **      آئينه سنجيدنش گرديد پر
روح چون محجوب شد از ديد ما       ** * **      جسم شد مرآت سرتاپانما
هر كه گردد طالب روح نهان       ** * **      بايدش رو كرد سوي جسم آن
پس هر آن نوري كه خواهد وصل نار       ** * **      بايدش با شعله دايم گشت يار
ز آنكه نبود نار را جز شعله روي       ** * **      گر ترا هم نار بايد شعله جوي
مطلبم از نار نبود كنه ذات       ** * **      ز آنكه اسم و رسم باشد از صفات

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 400 *»

كنهش از نام و نشان برتر بود       ** * **      كنه از آن بي‌نام يك مظهر بود
آتشي كافتاده اندر دود تار       ** * **      آتشي باشد در او از حب يار
آتشي باشد كه دلبر هم بآن       ** * **      شد حبيب شعله آتش‌فشان
در خبر دادن خداوند بملائكه از خلقت آدم (ع‌) و امر او ايشان را بسجده بر او
چون ملايك سوي آن بيت آمدند       ** * **      با تضرع باب عفو حق زدند
عفو حق شد شامل احوالشان       ** * **      گشت حاصل سربسر آمالشان
جمله روكردند سوي روي حق       ** * **      لاجرم بردند در طاعت سبق
پس بيامد وحي از يزدان پاك       ** * **      خلقتي خواهم بپا آرم ز خاك
چون نمودم راست آن خلق جديد       ** * **      سربسر از بهر او ساجد شويد
پس خطاب آمد ز قهار جليل       ** * **      هم باسرافيل و هم بر جبرئيل
تا فرود آيند بهر قبض خاك       ** * **      از براي صورت آن جسم پاك
چون فروگشتند آن قوم گزين       ** * **      استعاذه برد سوي حق زمين
چون كه مختار از خطاب حق بدند       ** * **      هر دوشان سوي فلك بالا شدند
پس مقرر شد كه عزرائيل راد       ** * **      جانب ارض آيد از سبع شداد
قبضه بردارد از روي زمين       ** * **      بهر جسم پاك آن خلق گزين
استعاذه برد خاك از قبض او       ** * **      او هم از عصيان حق تابيد رو
قبضه برداشت از آن خاك زار       ** * **      داد اندر دست جبريلش قرار
پس كفي بگرفت از آب فرات       ** * **      گفت از تو آورم هر نيك ذات
از تو آرم جمله پيغمبران       ** * **      ازكيا و اتقيا و رهبران
پس كفي ديگر گرفت از آب شور       ** * **      گفت از تو هر كه از حق هست دور
از تو آرم جمله كفار را       ** * **      وز تو سازم خلقت اشرار را
كي سزد كس را سؤال از كار من       ** * **      پرسش از ايشان شود در هر زمن

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 401 *»

كرد بر آن قبضه آن كفها روان       ** * **      تا كه جسم مرده‌اش يابد روان
در بعضي از اسرار خلقت طينتها
رازها در خلقت اين طينت است       ** * **      ليك نزد آنكه او بر فطرت است
ريخت بر آن آب شيرين و اجاج       ** * **      تا كه طبعش ز آن دو ضد گيرد مزاج
تا شود مختار اندر هر دو راه       ** * **      هم ره طاعات و هم راه گناه
زين دو هر يك را كه خواهد بسپرد       ** * **      بر مقام و مقصد خود ره برد
گر نبودي هر يكي از آن دو آب       ** * **      نه بر او رحمت روا بد نه عقاب
سر ديگر گويمت در اين مقام       ** * **      تا نپنداريش مختار تمام
ز آنكه آن تفويض امر خلقت است       ** * **      قائل تفويض گبر امت است
اختيارش جسم و جان آن قدر       ** * **      جسم بي‌جان است مانند مدر
گر چه نبود جسم بيجان را وجود       ** * **      جان بي‌تن هم نمي‌يابد شهود
گر نبودي هر يك از آن جسم و جان       ** * **      طاعت و عصيان كجا گشتي عيان
اين معما چون عمي افزايدت       ** * **      شرح اين معني فزونتر بايدت
ز آنكه اين راهي است باريك و دقيق       ** * **      بلكه دريائي است مواج و عميق
در تكش تابان بود شمس قدر       ** * **      نيست بر او مطلع جز با بصر
ديده بايد كه باشد پرده‌در       ** * **      تا شود از پرده كثرت بدر
شرح اين معني چه‌سان سازم عيان       ** * **      كي درآيد راز پنهان در بيان
هر چه شرح راز افزون آوري       ** * **      بر خفا افزايدش چون بنگري
پس همان خوشتر كه زين راز نهان       ** * **      يك مثل از شمس آرم در بيان
در تمثيل بنور آفتاب و ديوار
خور چو افروزد بديوار كثيف       ** * **      ميشود پيدا از آن نور لطيف
گر نبودي آن كثافت با جدار       ** * **      پرتو پنهان نگشتي آشكار
ور نه از خور پرتوي صادر شدي       ** * **      سايه از ديوار كي ظاهر شدي

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 402 *»

پرتو خور جان و جسم است آن جدار       ** * **      ظل و نور از اين دو گردد آشكار
مقصد از ديوار اين نفس شقي است       ** * **      وز فروغ شمس نور عاشقي است
وه گر اين ديوار از خود بگذرد       ** * **      سوي خور از جان و از تن بنگرد
جسم آن همچون مه تابان شود       ** * **      مهر را رخساره رخشان شود
خوي او گردد بسان خوي يار       ** * **      تا بچشم يار بيند روي يار
جان او فاني شود در جان دوست       ** * **      نه كه دلبر همچو مغز و او چو پوست
آنچنان باشد كه گوئي اوست يار       ** * **      در ميان خلق گشته آشكار
در مقام يار خود قائم شده       ** * **      از حدث بگذشته و دائم شده
همچو فانوسي فنا در نور شمع       ** * **      جلوه‌گر چون شعله اندر بين جمع
اين سخن را چونكه نبود منتها       ** * **      اين زمان بندم زبان زين ماجرا
در بيان سر اختيار و امر بين الامرين
باز گويم ز آن دو اصل خير و شر       ** * **      چيست در هر قوم هر يك را اثر
چون نمود آن آبها با خاك جفت       ** * **      گفت با آن قبضه خاك آنچه گفت
گشت پيدا ز آن دو اصل هر گروه       ** * **      اشقيا و ازكياي با شكوه
ز آن سبب گشتند هر يك ز آن دو قوم       ** * **      طالب اجناس خود من غير لوم
هر كسي بر فطرت خود ميرود       ** * **      تا باصل خويشتن ملحق شود
اي بسا آلوده با خبث و طيب       ** * **      نيست او را غير ذات او نصيب
سگ اگر با آدمي گردد اليف       ** * **      باز جانش با سگان باشد حليف
در بيان حديث نبوي (ص‌) درباره اصحاب يمين و شمال
آن شنيدستي كه شاه انس و جان       ** * **      شد بمنبر روزي از بهر بيان
آشكارا ساخت بر مردم يمين       ** * **      گفت دانيد اي گروه مسلمين
باشد اندر قبضه رادم نهان       ** * **      اسم اهل جنت و آبائشان
اي بسا مؤمن كه عمر خويش را       ** * **      صرف در عصيان كند تا منتها

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 403 *»

وقت مردن سر او گردد پديد       ** * **      ميرود از طينت پاكش سعيد
همچو آن فرعونيان كفركيش       ** * **      سالها بودند اندر كفر خويش
ناگهان چون نور حق شد آشكار       ** * **      رفت از جان و تن ايشان قرار
سوي ايمان بي‌محابا تاختند       ** * **      رايت فرمان‌بري افراختند
پس هويدا ساخت بر مردم شمال       ** * **      آشكارا كرد دست ذو الجلال
گفت باشد اندر اين دستم نهان       ** * **      اسم اهل آتش و آبائشان
اي بسا آن شخص از حق بي‌خبر       ** * **      سالها اندر عبادت كرده سر
عاقبت كفر نهان ظاهر كند       ** * **      راه دوزخ از شقاوت بسپرد
همچو ابليس لعين كز جان بدي       ** * **      مدتي اندر صف نيكان بدي
سالها شد در ركوع و در سجود       ** * **      در نظرها چون ملايك مي‌نمود
چونكه باب امتحان مفتوح شد       ** * **      شد هويدا آنچه اندر پرده بد
سركشي بنمود از فرمان حق       ** * **      لاجرم گرديد اهل طعن و دق
آمدم سري ز كار شه بياد       ** * **      كز چه هر يك را بدستي جاي داد
اوليا را كارها بي‌نكته نيست       ** * **      سر بعضي ظاهر و بعضي خفي است
اي بسا كاري كز ايشان سرزند       ** * **      جاهل آنرا لغو و بيجا بشمرد
ليك اربابان عقل مستقيم       ** * **      رازها فهمند ز آن امر حكيم
كور گر بر بزم منعم پازند       ** * **      عيبها بر وضع آن مجلس كند
ليك بينايان با ذوق سليم       ** * **      حسنها بينند ز آن بزم قويم
جاي نيكان را بدست راست داد       ** * **      ز آنكه بد ز آن دست ايشان را نهاد
چونكه لوح عالم امكان نگاشت       ** * **      با يمين اسماء ايشان را گذاشت
چون گل بنياد عالم را سرشت       ** * **      خشت ايشان را ابا آن دست هشت
چونكه داد آرايش بزم الست       ** * **      عهد ايشان را ابا آن دست بست
جايشان داد اندر آن دست گزين       ** * **      يعني ايشانند اصحاب يمين

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 404 *»

اشقيا را جاي داد اندر شمال       ** * **      يعني ايشانند اصحاب ضلال
مبدء ايشان چو با آن دست بد       ** * **      لاجرم مأوايشان آن دست شد
شد از آن دست آشكارا اين فعال       ** * **      چونكه بد آن دست دست ذو الجلال
هر كه گويد دست حق مغلول بود       ** * **      ميشود از اين سخن جفت يهود
دست حق باز است از عهد قديم       ** * **      ميكند انفاق از فضل عميم
دست راد حق اگر مغلول بود       ** * **      از چه بگرفت عالم امكان وجود
گر نه دست مصطفي دست خداست       ** * **      بيعت او بيعت سبحان چراست
رمي او از چه بود رمي خدا       ** * **      از چه ديدش گشته ديد ذو العلي
چونكه پاياني ندارد اين مقام       ** * **      باز از آدم همي رانم كلام
مراجعه بكيفيت خلقت آدم عليه السلام
چونكه بر آن قبضه آن كفها فشاند       ** * **      مدتي در پاي عرش حق بماند
وحي آمد از خداوند جليل       ** * **      سوي املاك رياح از هر قبيل
تا وزاند هر يكي بادي بر آن       ** * **      طبع خود را اندر آن سازد عيان
چار خلط اندر مزاجش شد پديد       ** * **      چون رياح از هر طرف بر او وزيد
چونكه آن اخلاط بگرفت امتزاج       ** * **      صورتي زيبا عيان شد ز آن مزاج
صورتي مرآت سرتاپانما       ** * **      كاشف افعال و اوصاف خدا
صورتي از وصف حق آراسته       ** * **      وز صفات ماسوي پيراسته
صورتي دست ازل نقاش او       ** * **      سر خود در او نموده موبمو
لوح محفوظي و ليكن مختصر       ** * **      عالمي پيدا در او سر قدر
هيكلي ظاهر ولي باطن‌نمون       ** * **      باطني پيدا شده در چند و چون
حجتي قائم ابر خلق جهان       ** * **      آيتي اندر زمين و آسمان
صورت حق را چو آن مرآت بد       ** * **      احسن التقويم را مصداق شد
گفت هر كس ديد آن خلق كريم       ** * **      غايت اين خلقت است امري عظيم

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 405 *»

ميدويد ابليس و ميگفت اين كلام       ** * **      چه عظيم است امر اين خلق عظام
پس چهل سال آن چنان افتاده بود       ** * **      تا كه روح الله اندر وي نمود

1( )R در سر اربعين و اصلاح قابليت برياضت
اربعين سري است از اسرار حق       ** * **      كاندر او هر لاحقي يابد سبق
آن شنيدستي ز قول شاه دين       ** * **      هر كه خود خالص كند يك اربعين
بر زبان از قلب او گردد روان       ** * **      چشمه‌هاي حكمت و سر نهان
بي‌رياضت كي توان كامل شدن       ** * **      بار علم الله را حامل شدن
اسب لاغر بايد اندر كارزار       ** * **      گاو پرواري نمي‌آيد بكار
تا نگردد جسم و جانت با صفا       ** * **      كي شوي در محفل اهل وفا
آئينه تا صاف و مستقبل نشد       ** * **      عكس مقبل اندر او حاصل نشد
تا نپردازي دل از اغيار يار       ** * **      كي شود پيدا در او حسن نگار
گر نه دل از لوثها طاهر شود       ** * **      روح ايمان كي در او ظاهر شود
در بيان سري ديگر در اصلاح قابليت
ليك سري اندر اينجا مضمر است       ** * **      فهم آن عشاق را اندر خور است
تا نتابد نور رخسار نگار       ** * **      بر دلي كي ميرود از وي قرار
تا كه چشمي مست بر وي ننگرد       ** * **      مستي خودبيني از وي كي رود
تا نبندد پاي دل گيسوي يار       ** * **      بر سر كويش كجا گيرد قرار
تا نيفتد سايه سروي بر او       ** * **      قامت سروش كجا گردد دو تو
تا دلش را جذبه شوقي نبرد       ** * **      كي تواند راه رسوائي سپرد
تا نيفتد آتشي در خرمنش       ** * **      كي گدازد بي‌سبب جان و تنش
گر نه سوزي بر دلش طاري شود       ** * **      بي‌سبب كي اشك او جاري شود
بي‌سبب كي ميتوان ترسان شدن       ** * **      رنگ زرد و واله و حيران شدن
بي‌يقين كي ميشوي اميدوار       ** * **      بي‌نگاري عاشق زار و فگار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 406 *»

دلبري بايد كه بربايد دلي       ** * **      آتشي بايد كه سوزد محفلي
نقش آتش را نباشد تابشي       ** * **      تا كه اندر وي نباشد آتشي
سخره آن كو از زريرش رنگ زرد       ** * **      وز تأسي رعشه بر اندام كرد
كرده از تقليد قد خود دو تو       ** * **      سر بزير و بسته لب از گفتگو
صورت عشاق جسم و عشق جان       ** * **      عشق نور و يار چون شمس جهان
صورت عشاق بي‌عشق نهان       ** * **      چون تني باشد فتاده بي‌روان
عشق بي‌معشوق را نبود وجود       ** * **      كي بود انوار را بي‌خور نمود
چونكه حيراني فزودت اين بيان       ** * **      يك مثال از شعله ميسازم عيان
تا معاين بيني آن سر خفي       ** * **      باطن و ظاهر ببيني منجلي
در اينكه پس از رياضت بدون جذبه محبوب سالك بدرجه كمال نرسد
گر چه ميگويد حكيم اندر سخن       ** * **      دود تيره بايدش صافي شدن
بايدش ز اوساخ روغن پاك شد       ** * **      از صفا چون جوهر افلاك شد
بايدش دل از كثافتها زدود       ** * **      همچو مرآتي مبرا از نمود
بايدش پرداخت دل ز اغيار يار       ** * **      تا شود آئينه حسن نگار
بايدش از پستي اعراض رست       ** * **      بايدش در اوج عليين نشست
بايدش صافي شدن چون روي يار       ** * **      بايدش طالب شدن اشراق نار
تا كه تابد پرتو ناري بر او       ** * **      صورت ناري نمايد اندر او
تا كه روي آتش سوزان شود       ** * **      محفلي را نار افروزان شود
ليك روغن كي شود دودي لطيف       ** * **      كي مجرد گردد آن جسم كثيف
تا نسوزد خرمنش را سوز نار       ** * **      تابش روي جهان‌افروز نار
تا نه او را از خودي بيخود كند       ** * **      كي فنا در آتش او ميشود
تا نبيند چشم او رخسار نار       ** * **      كي شود از عشق او جسمش فگار
تا نيفتد سوز آتش در تنش       ** * **      كي بريزد اشك او بر دامنش

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 407 *»

گر نه نار دلربا جذبي كند       ** * **      كي دل از اوساخ روغن بركند
چونكه سر عشق نايد در بيان       ** * **      پس همان خوشتر كز آن بندم زبان
در بيان انجام خلقت آدم (ع‌) و دميدن روح در او و وحشت او از اوضاع عالم و خو گرفتن او بآنها
باز گويم تا كه آن يك قبضه خاك       ** * **      از سمك چون رفت بر اوج سماك
چون كمال اندر تن او شد پديد       ** * **      حق ز روح خويش اندر وي دميد
چونكه ديد آن روح عليين مقام       ** * **      اين مقام پست و گور پر ظلام
ديد يكجا هجرش از مأواي قدس       ** * **      يك طرف دوريش از اخوان انس
يك طرف اين گور پر خوف و خطر       ** * **      با كثافت خانه ديد از مدر
دشمنان صف بسته اندر هر طرف       ** * **      جملگي مقصودشان او را تلف
جملگي مستولي اندر آن ديار       ** * **      خود غريب و نه معين او را نه يار
يك تن و دشمن الوف اندر الوف       ** * **      او يك و ايشان صفوف اندر صفوف
چار سلطان عظيم از چار سو       ** * **      هر يكي بسته كمر بر قتل او
جمله‌شان كفار و از حق بي‌خبر       ** * **      در طريق خودپرستي پي‌سپر
خواندش هر يك بسوي دين خود       ** * **      ميكشد او را سوي آئين خود
هر يكي را لشكري بيحد و مر       ** * **      جمله اندر دين آن شه پي‌سپر
جملگي از اهل آن بيت الحزن       ** * **      آگه از اوضاع آن دار المحن
هر يكي در گوشه اندر كمين       ** * **      با سلاح حرب بنشسته بكين
كنده اندر هر قدم چاهي غزير       ** * **      رفته عمق آن الي قعر السعير
در فضاي آن ظلام اندر ظلام       ** * **      در هواي آن قتام اندر قتام
خانه مشحون بامراض و الم       ** * **      پر ز آفات و بلايا و ستم
خانه در معبر چندين مرض       ** * **      ساخته در معرض چندين عرض
ديد خشتش هشته اندر روي آب       ** * **      از عبور موج اندر اضطراب

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 408 *»

كشتيي در چار موج ابتلا       ** * **      سرنگون مانده بگرداب بلا
چون دخولش بود از امر مجيد       ** * **      لاجرم در جوف آن مأوي گزيد
گشت ساكن اندر آن با ترس و لرز       ** * **      شد بصد اكراه در آن بوم و مرز
وين عجب زين نور عليين مقام       ** * **      كو بصد اكراه شد در اين ظلام
حال چون با ظلمت آن شد انيس       ** * **      با كثافتهاي آن چون شد جنيس
چون برفت از خاطرش ياران قدس       ** * **      بي‌سبب با دشمنان بگرفته انس
داده از كف عهد انوار قديم       ** * **      بسته پيمان را ابا عظم رميم
گشته چون مستوحش از دار بقا       ** * **      بسته دل از جهل بر دار فنا
داد ايمان از كف و با كفر ساخت       ** * **      نقد روحاني چه‌سان در جسم باخت
با سمك پيوست و ببريد از سماك       ** * **      در بهاي جسم داد آن نور پاك
زين عجبتر آنكه چون وقت رحيل       ** * **      خواندش ناگه خداوند جليل
دارد اكراه از لقاي نور پاك       ** * **      برنميگيرد دل از يك قبضه خاك
در بيان قصه جناب موسي و خضر علي نبينا و آله و عليهما السلام
گوش كن از قصه خضر و كليم       ** * **      ليك با ادراك و طبع مستقيم
آنچنان آمد كه چون از كوه طور       ** * **      موسي آمد با دلي مشحون بنور
سينه‌اش از علم حق آراسته       ** * **      عقل او افزون و جهلش كاسته
ديد توراتي بدست خويشتن       ** * **      مشتمل بر حكمت و وعظ و فتن
گفت اندر قلب خود كاندر جهان       ** * **      نيست چون من از كهان و از مهان
علم من افزون ز كل علمهاست       ** * **      رتبه‌ام برتر ز حد وهمهاست
چونكه بود آن شاه از جنس بشر       ** * **      در دلش مانند عجبي كرد اثر
عجب آن سلطان ز خودبيني نبود       ** * **      ز آنكه او زنگ خودي از خود زدود
عجبش استكبار فضل الله بود       ** * **      ز آنكه او اوصاف حق را مي‌نمود
ز آنكه خودبين از خدابيني است دور       ** * **      خودنما از ديد انوار است كور

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 409 *»

در خور خودبين رسالت كي بود       ** * **      خودنما كي حاكي مرسل شود
انبيا مرآت اوصاف حقند       ** * **      فاني اندر جنب حق مطلقند
نيست در مرآتشان جز روي حق       ** * **      كي توان بر روي حق زد طعن و دق
چون نمود اندر دلش امري عظيم       ** * **      با وجود فوق ذي علم عليم
نام آن شد عجب در نص خبر       ** * **      از پي آن نص شدم من پي‌سپر
ور نه آن شه بود معصوم از گناه       ** * **      عجب اندر انبيا كي كرد راه
عجب سالك مفسد ايمان اوست       ** * **      زي عدو الله را بگرفت دوست
عجب نبود جز پسند نفس خويش       ** * **      وين بود ويران‌كن ايمان و كيش
چونكه ايمان عين حب اولياست       ** * **      هم عداوت با جميع اشقياست
نفس خود دشمن ابا دين خداست       ** * **      دشمن پيغمبران و اولياست
چون تو خرسند از صفات او شوي       ** * **      با عدو اوليا يك رو شوي
دوستي با دشمنان اوليا       ** * **      مي‌نگردد جمع با حب خدا
هر كه دارد روي خود سوي ظلم       ** * **      پشت بر انوار دارد لاجرم
هر كه بپسندد صفات نفس خويش       ** * **      ميشود دشمن ابا ايمان و كيش
زي صفات نفس ضد دين بود       ** * **      برخلاف مذهب و آئين بود
دين و ايمان باشد از معجب بدور       ** * **      چونكه او از نور حق گرديده كور
گر هزاران سال و مه عابد شوي       ** * **      در تمام عمر خود ساجد شوي
عجب يك دم جمله را ويران كند       ** * **      جمله طاعات را عصيان كند
گر هزاران سال رو آري بنور       ** * **      معتكف گردي چو حربا در حرور
پس كني يك لحظه رو سوي ظلم       ** * **      ميشود آن نور ظلمت لاجرم

در حكايت شخص زاهد و مرد فاسق و آمرزيده شدن فاسق و هلاك زاهد
آن شنيدستي كه اندر ماسبق       ** * **      زاهدي بد هشته دل بر طعن و دق

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 410 *»

بود او را معبدي بيرون ز شهر       ** * **      ساكن آنجا بدي در كل دهر
عمر خود را كرده در طاعت تلف       ** * **      مينمود از زهد خود طاعت سلف
رفته در طاعت از او هفتاد سال       ** * **      غير طاعت مي‌نبودش در خيال
روزي از راه فتن روح خدا       ** * **      رفت سوي معبد آن ناروا
گر چه در ظاهر زيارت بود و ديد       ** * **      ليك در باطن تميزش بد اميد
فعل و ترك انبيا باشد فتن       ** * **      نيست از روي هواي خويشتن
جمله از فرمان رب العزة است       ** * **      از براي امتحان امت است
گه صفا و گاه خلف و گه وفا       ** * **      گه مروت گاه استيز و جفا
گه رسانندت ضررها گاه نفع       ** * **      گه نمايندت جفاها گاه دفع
گاه بندند و گهي سازند باز       ** * **      گاه فقر آرند و گاهي برگ و ساز
گاه آيند و گهي تركت كنند       ** * **      گه غضب گه از رضاها دم زنند
گه رها و گاه سختت ميكشند       ** * **      تا چو مار از خانه بيرونت كنند
آن صفتهاي نهاني را ز جان       ** * **      با هزاران حيله ميسازد عيان
بس صفتها حاصل است از اضطرار       ** * **      ز اضطرار او را نموده اختيار
اي بسا مستوره كز بي‌چادري       ** * **      مانده اندر خانه تا چادر بري
اي بسا صلحي كه از بي‌ياوريست       ** * **      حميه اندر دست خالي مضطريست
اي بسا تائب ز بي‌چنگي و مي       ** * **      اي بسا زاهد چو دنيا گشت طي
اي بسا اخلاق خوش در اتفاق       ** * **      پرده‌اش را بردرد اندك شقاق
اي بسا معزول با تسبيح و زرق       ** * **      خرمنش را منصبي سوزد چو برق
اي بسا خوابيده بر خاك و حصير       ** * **      چونكه نبود بالش ريش و حرير
چونكه دست اوليا دست حق است       ** * **      كار ايشان كار حق مطلق است
سالكان را امتحانها ميكنند       ** * **      تا حجاب نفسشان را بردرند
برگزينند آنكه سرش با علن       ** * **      متحد گردد به تمييز و فتن

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 411 *»

نيست لايقشان جز اخلاص و صفا       ** * **      در صفات ظاهر و اندر خفا
امتحان اوليا باشد خلاص       ** * **      نيست كس را از دخول آن مناص
عشق پنهان را خلاص افشا كند       ** * **      سر او را يك‌بيك انها كند
اي خوش آن كس كز خلاص آيد بدر       ** * **      جان او ايمن بود از اين شرر
كوه‌سان ساكن بود اندر فتن       ** * **      از صفا سرش بود همچون علن
ليك اين امري است از ما بس بعيد       ** * **      هم مگر لطف شهان بخشد اميد
اي ضياء الدين امين الحق راد       ** * **      كاظم بن قاسم اي شيخ جواد
نيست اميدم بجز الطاف تو       ** * **      تكيه‌گاه من بود اوصاف تو
مردمان ترسند از آخر ولي       ** * **      ترس من ميباشد از روز بلي
تا چه باشد اقتضاي حكمتش       ** * **      بر چه جاري گشته باشد قدرتش
بس كن اين افسانه و كن بازگشت       ** * **      شد ملول آن شاه از طول نشست
مراجعه بحكايت زاهد و خاتمه امرش
شد برون از دير آن پير كهن       ** * **      از براي حاجتي در آن زمن
ديد اندر پشت معبد فاسقي       ** * **      كز معاصي داشت روز غاسقي
بود عصيانش در آن امت شهير       ** * **      مجتنب بودند از او برنا و پير
چون بديد آن زاهد دون عاقبت       ** * **      در قفاي معبد آن فاسق صفت
گفت اي كافر تو را كي اين حد است       ** * **      منزل تو دير و اينجا معبد است
باشد اين معبد مزار روح حق       ** * **      نبود اين اصطبل اهل طعن و دق
مهبط انوار حق است اين مكان       ** * **      نيست آن جاي عبور فاسقان
دور شو كز آتش عصيان مباد       ** * **      معبدم گردد چو خاكستر بباد
عارض فاسق شد از بس عجز و ذل       ** * **      عجز را بين چون نمايد خار گل
تو ز شام تيره نوميدي مجوي       ** * **      اي بسا شامي كه صبح آرد بروي
هم مشو مغرور از روز سفيد       ** * **      اي بسا روزي كه شامش دررسيد

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 412 *»

اي بسا عصيان كه بار آرد بهشت       ** * **      اي بسا طاعت كه دوزخ راست كشت
پس نه هر طاعت تو را منجي بود       ** * **      هر گنه ني باعث هلكت شود
آن گنه كز پي بيارد عجز و ذل       ** * **      گر چه باشد خار بار آرد چو گل
آن ثوابي كز پيش عجب آيدت       ** * **      گر چه باشد گل ولي خار آردت
هين ببين آن زهد در هفتاد سال       ** * **      و آن گناه و كار هر يك در مآل
در زمان از نزد حق بر روح حق       ** * **      وحي آمد كاي دليل ماسبق
زهد زاهد بهر فاسق شد سزا       ** * **      فسق فاسق بهر زاهد شد جزا
ز آنكه عجز آورد آن فاسق صفت       ** * **      عجب كرد آن ديگري در عاقبت
عجز آن شد مايه اسعاد آن       ** * **      عجب آن شد مايه افساد آن
چونكه آن ورزيد بغض نفس خويش       ** * **      بغض آن حب گشت با اصحاب كيش
حب نيكويان ابا بغض بدان       ** * **      اصل ايمان است نزد سالكان
هيچ عصيان نيست با ايمان مضر       ** * **      چون درآيد خور شود شب مستتر
و آن دگر ورزيد حب نفس خويش       ** * **      حب آن شد بغض با اصحاب كيش
بغض نيكويان ابا حب بدان       ** * **      اصل كفر آمد بنزد سالكان
هيچ طاعت را ابا آن سود نيست       ** * **      در شبا هنگام كي انوار زيست
چون بيفتادم بدور از آن مقام       ** * **      طول انجاميد شرح اين مرام
بازگويم شمه ز آن داستان       ** * **      تا چه گشت از پرده غيبش عيان
در وحي آمدن بجناب موسي برفتن نزد خضر عليهما السلام
وحي آمد از خداوند عليم       ** * **      جانب جبريل كاي پيك كريم
زود رو سوي كليمم از سماك       ** * **      پيش از آن كز عجب گردد او هلاك
سوي آن شه زود فرمان بر ز ما       ** * **      كن سلام از ما و بر گو موسيا
در فلان جا عالمي باشد حكيم       ** * **      بايدت رفتن بسوي آن عليم
بايدت چندي از او آموختن       ** * **      ور نه از اين عجب خواهي سوختن

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 413 *»

علم او از علم خاص ما بود       ** * **      چاره دردت از آن مولي شود
كي شود بي‌پير سالك مستقيم       ** * **      گر چه باشد خود رسولي چون كليم
تا نكردي خدمت خضر و شعيب       ** * **      كي عيان گشتي بر او اسرار غيب
نيست را هستي ز نزد خويش نيست       ** * **      آن عدم كز خود وجودي يافت كيست
هيچكس از پيش خود بينا نشد       ** * **      تا كه چندي پيرو دانا نشد
كور كي بر مقصد خود ره برد       ** * **      تا كه بينائي بسويش ننگرد
با دو چشم و روز و امن و شاه‌راه       ** * **      كس نداند بي‌دليل از چاه راه
در ره باطن تو كور و تيره‌روز       ** * **      شعبها و دزدهاي خانه‌سوز
نه سلاح و نه معين نه غمگسار       ** * **      دشمنان از پس هزار اندر هزار
كنده در هر گام آن چاهي غزير       ** * **      رفته عمق آن الي قعر السعير
عقل كي باور كند در همچو حال       ** * **      راه بردن سوي مقصد در مآل
آن اول منزلت گردد سعير       ** * **      گر سپاري في المثل ز آن يك شعير
گر تو را مقصود ره پيمائي است       ** * **      اندر اين راهت سر شيدائي است
بايدت دست تولا و نياز       ** * **      زد بدامان كسي از اهل راز
تا از اين ظلمت تو را بخشد نجات       ** * **      ز آب لطف و رحمتش يابي حيات
هين مشو بي‌خضر اندر اين ظلام       ** * **      باشدت گر صد چو اسكندر غلام
اندر اين ره كس نگردد پي‌سپر       ** * **      تا نگردد لطف خضرش راهبر
خضر تو شيخ است اي مرد گزين       ** * **      دامن شيخي بدست آور متين
نور روي شيخ باشد چون شهاب       ** * **      كو شياطين را بسوزاند ز تاب
اندر اين ره مشعل‌افروزي كند       ** * **      گر تو را ديدار خود روزي كند
گيردت در زير بال خويشتن       ** * **      چون عقاب و ميبرد سوي وطن
كي عقاب از چاهها ترسان بود       ** * **      چون مطارش شرفه كيوان بود
نيستش از دشمنان بيم هلاك       ** * **      شاه را از دزد و رجاله چه باك

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 414 *»

آفتاب است او و دشمن چون ظلام       ** * **      چون برآيد خور شود ظلمت تمام
نفس عبدي مجرم و شيخ است شاه       ** * **      كار او در نزد شه باشد تباه
لال گردد پيش شه بنده حقير       ** * **      چون شود اندر كمند او اسير
چبود آن بنده كه تا راند كلام       ** * **      نزد سلطان عسوف با نظام
ميرود از ياد نفس خويشتن       ** * **      همچو وقتي كي تواند دم زدن
از وساوس سينه‌اش يابد صفا       ** * **      كي توان در نزد شه كردن جفا
نفس خفاش است و شيخ است آفتاب       ** * **      كور گردد گر برآيد از حجاب
جلوه‌اش او را ز خود بيخود كند       ** * **      بيخ نفس و كيد او را بركند
حب آن شيخ است مانند فسون       ** * **      گر چه باشد مار نفس اژدرنمون
مار در نزد فسون بي‌حس شود       ** * **      زهر قتال از تن و جانش رود
مار سوطي در يد افسونگر است       ** * **      گر چه پيش غير همچون اژدر است
نفس باشد اژدهاي هفت‌سر       ** * **      گر نداري از فسون او خبر
تو به پيش نفس چون طفلي صغير       ** * **      بدهدت از زهر خبث خويش شير
گر نباشي تو بخواهشهاي او       ** * **      يا بگرداني تو از فرمانش رو
يا بگريي روزي از آزارها       ** * **      آورد لولو ز پنهان مارها
عالمي را بهر تو لولو كند       ** * **      تا ترا ناچار رو آن سو كند
ور ز لولو گريه‌ات ساكن نشد       ** * **      قلب او از سوز تو ايمن نشد
لعبها سازد برايت سرخ و زرد       ** * **      كين عروس و آن دگر او راست مرد
هين ببين اين جامه‌هاي رنگ‌رنگ       ** * **      تا كه شيشه دين تو آرد بسنگ
لولوي او بيم از غير خداست       ** * **      بيم از غير خدا عين رداست
گويدت زاري مكن بيند فلان       ** * **      ريش سازد لوم اويت جسم و جان
يا مكن تو ترك افعال قبيح       ** * **      كه فلاني خاطرت سازد جريح
يا مكن يا ترك كن از بيم شاه       ** * **      حكم سلطان ميكند جانت تباه

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 415 *»

يا فلان ميرنجد از اعمال تو       ** * **      نيست لايق اين ابا احوال تو
مختصر لولو تراشد رنگ‌رنگ       ** * **      تا ترا در دين حق آرد به تنگ
ز آن وطن ناچارت آواره كند       ** * **      پرده‌هاي نفس تو پاره كند
تا تو را سازد بسان خويشتن       ** * **      مبتلي سازد ترا اندر فتن
لعبهاي او متاع اين سراست       ** * **      كو براي طفل چون صوت دراست
طفل چون بيند درا در زير و بم       ** * **      ميشود از گريه خامش زين نغم
نفس او مشغول صوت او شود       ** * **      بيخود از احوال گريه ميرود
زاري طفلان به از خوشحالي است       ** * **      گر چه جاهل گريه‌اش را قالي است
گر نريزد از دهان و چشم آب       ** * **      دايما گردد چو كسلانان بخواب
فالج و لقوه شود اعضاي او       ** * **      بله گردد چون حمار و گاوخو
زاري او عاقبت خوشحالي است       ** * **      زين سبب در گريه خود غالي است
تو چو طفل و زاريت عين خوشي است       ** * **      ترك زاري تو عين بيهشي است
گريه كن تا عاقبت خندان شوي       ** * **      گريه كن تا خرم و شادان شوي
از رطوبات معاصي و ميول       ** * **      پاك گردد جسم و جان پر فضول
مورث صحت شود در عاقبت       ** * **      سالم آيد جانت اندر آخرت
اهل دنيا خواب و زاريهاي خواب       ** * **      خنده بيداري روز حساب
چونكه خواهد نفس خواريهاي تو       ** * **      مكر بهر منع زاريهاي تو
لعبها آرد ز دنيا سرخ و زرد       ** * **      تا شوي مشغول و بگذاري نبرد
ايمني بخشد ترا از خوف و بيم       ** * **      تا فروزد بر تنت نار اليم
اي خنك آن چشم كو گريان بود       ** * **      اي خوشا آن سينه كو بريان بود
خوش سلاحي كاري است اين گريه‌ها       ** * **      بهتر است از حرفه‌ها و كديه‌ها
اشك جاري گر چه باشد سوي فرش       ** * **      ليك آثارش رود تا فوق عرش
طفل را بين كو بسوز گريه‌ها       ** * **      ميكند از پادشاهان كديه‌ها

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 416 *»

آنچه خواهد مي‌ستاند با فغان       ** * **      شاه نتواند خلاف رأي آن
زخمش از شمشير كاري‌تر بود       ** * **      آب آن افزون كه جاري‌تر بود
زخم گريه كارگر بر جان شود       ** * **      زخم تيغ از جسم كي پران شود
تيغ بر غالب نشايد آختن       ** * **      ميتوان با گريه بر شه تاختن
لشكري با گريه بتواني شكست       ** * **      كي توان با بند قومي دست بست
ميتوان از گريه با حق كار ساخت       ** * **      كي توان بر حق سلاح حرب آخت
باز گو از داستانهاي كليم       ** * **      تا چه پيشش آمد از شور حكيم
بردن حضرت موسي عليه السلام جناب يوشع را با خود
چون شنيد آن وحي از پيك امين       ** * **      آتش شوقش برآمد از كمين
گشت مشتاق لقاي آن دليل       ** * **      لاجرم آورد رو سوي سبيل
ترك كرد آن افسر و تخت و نگين       ** * **      هشت اندر قوم خود اهل و بنين
هشت تخت و سوي بخت آورد روي       ** * **      ميدويد از سوز عشقش كوبكوي
از شعف نشناختي سر از قدم       ** * **      دود عشق از فرق او ميزد علم
هشت تورية و رسالتهاي خويش       ** * **      راه كوي خضر را بگرفت پيش
عشق را بين چون بخان و مان زند       ** * **      بلكه آتش در دل و در جان زند
عشق را بين چون برد ايمان ز دست       ** * **      بل برد آنچت كه اندر دست هست
كوه را از شوق در رقص آورد       ** * **      پرده هفت آسمان را بردرد
هين حبيب از عشق بر افلاك شد       ** * **      هشت خاك و سوي عرش پاك شد
سوز عشق آتش زد اندر خرمنش       ** * **      كرد در جانان فنا جان و تنش
آنچنان كردش كه گوئي اوست دوست       ** * **      مغز را بنمود و زو افكند پوست
بيان حديث شريف ان لنا مع الله حالات
زين سبب گفت آن امام ذو العلا       ** * **      كه مرا باشد ابا حق حالها
اوست ما و ما همه اوئيم او       ** * **      گر چه نحن نحن جهرا هو هو

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 417 *»

گفت هر كس چشمش از من نور يافت       ** * **      يافت حق را گر چه سوي من شتافت
بيان حديث شريف ديگر در همين معني
و آن دگر گفتا بصادق كاي امام       ** * **      وي طفيل هستيت عالم تمام
هر زمان در حضرتت يابم حضور       ** * **      ميشوم آنسان كه موسي شد بطور
عظم شأنت ميكند در جان اثر       ** * **      هر زمان كافتد بروي تو نظر
لرزه بر اندام حضار افكني       ** * **      هر زمان كز پرده چون خور سرزني
اين چه كبر است اي امام روزگار       ** * **      وي بحيرت در تو چون من صدهزار
چيست در تو اين همه كبر و غرور       ** * **      دفع كن از جان ما جهل و قصور
لايق شأن تو كبر و فخر نيست       ** * **      لطف فرما كن بيان كبرت ز چيست
گفت اي نادان از حق بي‌خبر       ** * **      وي براه خودپرستي پي‌سپر
اين نه كبر من بود كآمد پديد       ** * **      كبر آن باشد كه من را آفريد
چونكه شد جانم فنا در جان دوست       ** * **      آنچه مي‌بيني همان رخسار اوست
اوست پيدا از وجودم بي‌حجاب       ** * **      حاش لله گر شوم او را نقاب
اوست پيداتر ز من از بود من       ** * **      آنچه بيني اوست نبود هيچ من
دم فروبند اي زبان در اين مقال       ** * **      گوش دارد موشهاي اين تلال
در بيان عشق و محبت
بازگو از عشق كو جانم بسوخت       ** * **      آتشي در عقل و دينم برفروخت
عالمي را عشق در رقص آورد       ** * **      پرده كون و مكان را بردرد
عشق اين افلاك را بنياد كرد       ** * **      عشق خاك اين جهان بر باد كرد
آتش احببت ان اعرف فروخت       ** * **      خرمن كون و مكان از آن بسوخت
گشت ساري سر اين حب در وجود       ** * **      در حراك آورد آنچ از وي نمود
هر چه در سر و علن گيرد حراك       ** * **      از سمك بگرفته تا فوق سماك
عشق او را ميكند تحريك و بس       ** * **      گر چه نبود آگه از او هيچكس

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 418 *»

هيچكس آگه ز سوز عشق نيست       ** * **      غير آن عاشق كه اندر عشق زيست
از حرارت جمله تحريكهاست       ** * **      و آن حرارت سوز عشق دلرباست
در جهان جز عشق نبود آتشي       ** * **      غير او را نيست هرگز تابشي
آتش عشق است در كون و مكان       ** * **      تابش عشق است در سر و عيان
هر چه را جز عشق نور و تابش است       ** * **      جلوه در آن عيان ز آن آتش است
عشق چبود جذبه حسن نگار       ** * **      جذبه چبود حالت رخسار يار
حسن مقناطيس و دل همچون حديد       ** * **      ميكشد دل را چو چشم آن حسن ديد
چشم باشد بهر دل چون روزني       ** * **      اوفتد بر دل ز روزن روشني
چونكه خورشيد جمال روي يار       ** * **      اوفتد ز آن كوه بر قلب فگار
آتشش در قلب گردد مشتعل       ** * **      گردد از آن قلب مسكين منفعل
روز و شب باشد در آن سوز و گداز       ** * **      افكند ناز و فراگيرد نياز
فرمايش حضرت صادق عليه السلام در جواب سائل از حقيقت عشق
سائلي پرسيد از فخر انام       ** * **      حضرت صادق كه باد او را سلام
عشق چبود گفت نار سوزناك       ** * **      چونكه گردد مطلع بر قلب پاك
سوزد آنچش غير معشوق است و يار       ** * **      اندر آن نگذارد آن غير نگار
آتش اندر هر مكان افتد بتاب       ** * **      ميكند چون خويش آنرا آفتاب
عشق چون اندر دلي مأوي گزيد       ** * **      سوزد از وي آنچه اندر وي بديد
چون فرابگرفت قلب ممتحن       ** * **      لاجرم درگيرد اندر كل تن
ميكند آن جان و تن را همچو خويش       ** * **      ميشود در هر دمي آن سوز بيش
تا كه او را از خودي بيخود كند       ** * **      نوبت دلدار بر بامش زند
گردد او چون آهن برتافته       ** * **      خويش را گم كرده آتش يافته
نطق او از آتش سوزان كند       ** * **      نعره اني انا الناري زند
گردد او دودي مكلس شعله‌وار       ** * **      فاش گويد فاش لست غير نار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 419 *»

گر ترا زين مدعا باشد نفور       ** * **      دست خود را پيش من آر از غرور
تا فغان از سوز من جانت كشد       ** * **      زهر احراق از تف من درچشد
در بيان حديث قدسي شاهد بر اين مطلب
آن شنيدستي تو از قول هداة       ** * **      كه بر ايشان باد آلاف الصلوة
كه خدا فرمود از الطاف خويش       ** * **      ميكشانم بنده‌هاي نيك پيش
بنده كو در نوافل عاكف است       ** * **      روز و شب در طوف كويم طائف است
جويد او از سوي من قرب جلال       ** * **      يابد از قرب جلال من كمال
تا كه او را دوست دارم از صفا       ** * **      آرمش در محفل اهل وفا
آرم او را خرده خرده سوي خويش       ** * **      تا كه از نزديك هم گردد به پيش
تا كه گردد نيست او و هست من       ** * **      گردم او را چشم و گوش و جان و تن
چون دهد در راه من او چشم و گوش       ** * **      محو سازد در جمالم عقل و هوش
ميشوم من چشم و گوش و عقل او       ** * **      ميشوم من خود زبان آن نكو
گر بخواند حاجتش را ميدهم       ** * **      ور نخواند من ز خود منت نهم
چونكه شد حق چشم و گوش و جان او       ** * **      گشت او خود ظاهر و پنهان او
ميشود چون يار جذاب و دلير       ** * **      عالمي با حسن خود سازد اسير
ميتوان با حسن بگرفتن جهان       ** * **      ميتوان تسخير بنمودن شهان
گر نمايد جلوه آن رشك قمر       ** * **      عالمي را ميكند زير و زبر
لشكر شاهان اگر غارتگر است       ** * **      لشكر دلدار ما ايمان‌بر است
لشكر شاهان بود گردان يل       ** * **      لشكر خوبان بود حسن ازل
لشكر شاهان بود همچون نجوم       ** * **      لشكر خوبان بود خورشيد بوم
چون درآيد خور شوند استارگان       ** * **      جملگي محجوب و در پرده نهان
از فروغ او فروريزد نجوم       ** * **      همچو اوراق درختان از سموم
چشم فتانش برانگيزد وغا       ** * **      صد قيامت قامتش سازد بپا

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 420 *»

ميشود مفتون از سحر بيانش       ** * **      عالمي گر بشكفد غنچه دهانش
هر چه گويم حسن از آن بالاتر است       ** * **      حسن نوري از ضياء حيدر است
كو فتاده ذره در اين جهان       ** * **      داده آن بر باد خاك جسم و جان
اي جمال الدين ايا شاه جهان       ** * **      اي فدايت جسممان و جانمان
چون ببويت يك جهاني زنده‌اند       ** * **      عالمي نزد جمالت بنده‌اند
گوشه چشمي باين دلريش زار       ** * **      افكن اي در بند تو چون من هزار
سوختي جانم ز لطف آبي فشان       ** * **      اي فدايت صد چو من بي‌خانمان
تا بكي باشيم در هجرت اسير       ** * **      اي اميد خستگانم دست گير
چون نگاهي از تو سازد كار ما       ** * **      تا بكي باشيم حيران در عمي
سينه دارم شرحه شرحه از فراق       ** * **      با كه گويم شرح درد اشتياق
اي جليس و همدم بي‌مونسان       ** * **      وي انيس و همنشين بي‌كسان
مانده‌ام در قيد غربت من اسير       ** * **      اي اميد بي‌كسانم دست گير
گر بسوزم چون بسازم با فراق       ** * **      گر بسازم چون بسوزم ز اشتياق
گر بسوزم از فراق دلبران       ** * **      چون بسازم با وصال دشمنان
از نگاهي كار من را ساختي       ** * **      رايت حب در تنم افراختي
هست از اكرام اتمام امور       ** * **      اي كه نور روي تو شد رشك هور
من چه باشم تا كنم وصف ضيات       ** * **      چون ستوده در كلام خود خدات
حسن تو ميباشد از نور ازل       ** * **      مادح ذاتت خداي لم‌يزل
گويم و افتاده‌ام چون خر بگل       ** * **      بو كه بپذيرد خدا جهد المقل
اي زبان در دشت حب خيره متاز       ** * **      كي در آيد در بيانها شرح راز
خواندن جناب موسي (ع‌) يوشع (ع‌) را برفاقت خود در آن سفر
باز رو سوي كليم الله كه او       ** * **      مانده در تيه طلب در جستجو
خواند يوشع را كه اي نيكو رفيق       ** * **      وي براه حق مرا نعم الشفيق

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 421 *»

بايدم تا مجمع البحرين رفت       ** * **      تا كشم از اين سفر سختي زفت
بايدم رفتن بسوي كوي يار       ** * **      گر چه بكشد سالهاي بي‌شمار
در ره مقصود باشد رنج سهل       ** * **      عشق عاشق را كشد من غير مهل
ميكشد او را بهر سهل و جبل       ** * **      تا ز وصل يار خود يابد امل
تا ننوشد شربت وصل نگار       ** * **      ز آن عطش هرگز نميگيرد قرار
آنكه باشد تشنه آب زلال       ** * **      چون نيابد آب خواهد گشت لال
كام خشك و چشمها غاير شود       ** * **      التهابش دمبدم ظاهر شود
ور نيابد مدتي آب روان       ** * **      خواهدش بيرون شدن از تن روان
آنكه او را تشنگي كاذب است       ** * **      از تف معده بآبي راغب است
گر نيابد ساعتي آب فرات       ** * **      خرده خرده از عطش يابد نجات
آنكه او را اشتياق عارضي است       ** * **      چون دمي بگذشت شوقش منقضي است
آنكه او از جان و دل مشتاق شد       ** * **      بر دلش طاري تف اشواق شد
هر زمان كز يار خود ماند بدور       ** * **      ميشود افزونش آن اشواق و شور
آنكه از سرخي رخش گلناري است       ** * **      نيست بيش از ساعتي چون طاري است
آنكه از خود سرخ‌گون و لاله‌فام       ** * **      هرگز آن سرخي نخواهد شد تمام
طاعت پيدا ابر كفر نهان       ** * **      عاقبت آن كفر خواهد شد عيان
چونكه آن طاعت مر او را عارضي است       ** * **      حكم عارض لامحاله منقضي است
بل مرائي عاري است اندر مصاف       ** * **      گر چه پوشد از ريا يكصد لحاف
نازك و حاكي بود جامه ريا       ** * **      آنچه در زير است سازد برملا
فعلهاي ما همه باشد لباس       ** * **      كه بآن هستيم عاري ز التباس
چون برون آريم سر از زير خاك       ** * **      در لباس فعلهاي چرك و پاك
امتياز هر كسي از جامه است       ** * **      ز آن عبا و هيئت و عمامه است
فعل نيكو سندس جنت شود       ** * **      فعل بد سربالي از نقمت شود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 422 *»

گو مرائي رو دوصد جامه بپوش       ** * **      عورتت پيداست نزد اهل هوش
ليك آن كز ذات او طاعات رست       ** * **      اندر آن طاعت نخواهد گشت سست
چونكه آن ذاتي و ذاتي جوهر است       ** * **      جوهر او خود باشد او خود گوهر است
او بود مستور از ستر اله       ** * **      كار او هرگز نميگردد تباه
جامه تقوي بود خير اللباس       ** * **      ز آنكه او خالي بود از التباس
چونكه موسي شورشش از ذات بود       ** * **      دمبدم صبر و شكيبش مي‌ربود
خواند يوشع را كه اينك اي فتي       ** * **      اين سفر ميباشد از امر خدا
بايدت در اين سفر همره شدن       ** * **      تا رهيم از ديد كامل از محن
بايدت در اين سفر گردي رفيق       ** * **      نيست غير از تو رفاقت را حقيق
سالك ره را رفيقي لازم است       ** * **      ز آنكه وحدت نعت شيخ عالم است
هست وحدت از صفات ذات حق       ** * **      لايق آن نيست جز مرآت حق
هر وحيدي غير كامل ناقص است       ** * **      كامل است آن كز شبيهي خالص است
سالك واحد خود او شيطان بود       ** * **      در بوادي واله و حيران بود
هر كه در ميدان رود تنها و فرد       ** * **      كي تواند با عدو كردن نبرد
او وحيد و دشمنانش صدهزار       ** * **      كي توان در همچو حالي كارزار
آن وحيد صف‌شكن شيخ است و بس       ** * **      كز دم تيغش رود گردون سپس
گر شود شيطان برزمش با دو كون       ** * **      گويد او اني اري ما لاترون
خائفم از كارساز عالمين       ** * **      من كجا و رزم اين شاه مهين
كارها در پيش شه آسان شود       ** * **      گر چه عقل ما در آن حيران شود
ز آنكه عالم طوع حكم شاه هست       ** * **      كار شه نز آلت كار است و دست
امره ان شاء شيئا كن فكان       ** * **      آن هم از خواهش نه با قول و بيان
بيان حديث قدسي يا ابن آدم انا رب اقول للشئ كن فيكون
در حديث قدسي آمد كي عبيد       ** * **      من خدايم كارفرما و مجيد

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 423 *»

قول من كن باشد و مقصد يكون       ** * **      نيست از فرمان من چيزي برون
تو اطاعت كن كه گردي مثل من       ** * **      آنچه خواهي حاصل آيد در زمن
همچو من گوئي كن و يابد حصول       ** * **      هر چه را خواهي بآن يابي وصول
شيخ باشد حكمران كن فكان       ** * **      از اطاعت در زمين و آسمان
تو ضعيف و كور و كر همچون جنين       ** * **      كي تواني رزم با قومي چنين
بايدت اول طلب كردن رفيق       ** * **      بعد از آن پويا شدن اندر طريق
با رفيق و اعتصام حبل شاه       ** * **      ممكن است آن دم كه بسپاري تو راه
ور نه همچو تو ضعيف است آن رفيق       ** * **      ميشود آن هم تبه اندر طريق
ليك ميباشد رفيقت انس راه       ** * **      چونكه نايد با شما در راه شاه
شيخ باشد مستغاث گاه‌گاه       ** * **      گر چه در هر دم ببايد لطف شاه
تو نه محجوبي از او در هيچ دم       ** * **      بلكه او افراخته در غيب علم
تا نپنداري كه از تو غافل است       ** * **      كار و بار سالكان ز آن عاطل است
تا نگردي تشنه چون داني كه آب       ** * **      حاضر است اندر طريقت در جواب
در لب جو تشنگي كمتر بود       ** * **      تشنگي با قحط آب افزون شود
هر كه داند شيخ را همراه خويش       ** * **      هرگز از چيزي نگردد جانش ريش
مطمئن در راه خود سالك بود       ** * **      قلب و صدر خويش را مالك بود
كار خود بگذارد او با كارساز       ** * **      ميرود در راه مقصودش بتاز
نگذرد چيزي كه تا مقصد رسد       ** * **      يابد از الطاف مقصودش رشد
بس بطول انجامد اين افسانه‌ها       ** * **      ز انبساط قلب اندر نكته‌ها
در مراجعه بقصه جناب موسي و يوشع عليهما السلام
باز ران از يوشع و موسي كلام       ** * **      نيك نبود شرح سر در يك مقام
دارد اين ديوارها بس موشها       ** * **      موشها را تيز باشد گوشها
موش پنهان در جدار گوشتين       ** * **      بدتر است از موش ديوار گلين

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 424 *»

موش ديوار گلين گندم‌رباست       ** * **      موش اين جدران سخن‌چين و دغاست
موش ديوار گلين دزد شكر       ** * **      موش اين ديوارها دزد خبر
موش ديوارت بود نفس خبيث       ** * **      تيز كرده گوش در سرق حديث
گفتهاي نيك را فاسد كند       ** * **      سلعه اسرار را كاسد كند
گر تو خواهي كاندر اين خانه نهم       ** * **      سلعه‌هاي نيك و مال محترم
رو از اين ديوار دفع موش كن       ** * **      بعد از آن در جمع سلعه كوش كن
تا بماند سلعه در آن سالها       ** * **      يابي از احراز آن اقبالها
هر چه ميخواهم كنم قصه تمام       ** * **      آيد از غيبم دگرگونه كلام
اين پريشاني همي آيد ز دل       ** * **      ور نه بايد قصه كردن معتدل
تا نباشد خاطري آشفته حال       ** * **      كي پريشان ميشود از او مقال
اي خدا ساكن كن اين شوريده را       ** * **      قيدي اين ديوانه ژوليده را
قيد او زنجير زلف يار اوست       ** * **      حبس او در سايه دلدار اوست
وصل دلبر آب و عاشق تشنه‌كام       ** * **      كي شود بي‌آب عطش از وي تمام
رفتن جناب موسي و يوشع عليهما السلام بسوي مقصد و رسيدن ماهي شور و برخي از اسرار آن
چونكه موسي با رفيقش در سفر       ** * **      تنگ بستند از كمال جد كمر
ماهي شوري رسيد از نزد حق       ** * **      از برايش كاي دليل ما سبق
گير با خود ماهي شوريده را       ** * **      برمگير از او زماني ديده را
ميگذار او را بهر دريا و جو       ** * **      هر كجا زنده شد آن عالم بجو
زندگي او بود ز آب حيات       ** * **      نزد آن آب است آن راه نجات
فعلهاي حق نباشد ز اتفاق       ** * **      بل همه از حكمت است و انطباق
هست آن ماهي مثالي بهر دل       ** * **      كو نمك‌سود است و افتاده بگل
مرده از هجران آب قرب يار       ** * **      اوفتاده در گل هجر نگار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 425 *»

زخم او از هجر رويش ريش ريش       ** * **      از نمكهاي بلايا خورده نيش
آبهاي امتحان باشد علوم       ** * **      از مقالات و خرافات رسوم
بايد اندر علمها كرد امتحان       ** * **      كز كجا اين مرده دل يابد روان
طالب آن باشد كه گردد كوبكو       ** * **      تا بيابد وصل يار نيك خو
نه بقيد كعبه نه بتخانه است       ** * **      نه به بند خانه نه ويرانه است
هر كجا يابد نگار خويشتن       ** * **      گيرد از ظل همايونش وطن
گر تو چيزي گم كني اندر بلاد       ** * **      كوبكو گردي و پرسي از عباد
گه بدير و گه بمسجد اندري       ** * **      گه بشهر و گه بيابان بسپري
پرسي از چندين هزاران بيخبر       ** * **      تا كه يك آگاه آيد در نظر
يا رب اين نيكو متاعم را كه خورد       ** * **      يا رب از ديدار آن بهره كه برد
صدهزاران كوي و برزن بسپري       ** * **      تا بدان نيكو متاعت پي بري
آنكه يكسر سوي مقصد ميرود       ** * **      مهدي است او خود كجا گمره بود
نيست او را حاجت جست و سؤال       ** * **      ميرود يكباره تا كوي جلال
گر تو آگاهي بجاي مال خويش       ** * **      از چه ميسازي ز جستن جانت ريش
خود دليلي و دليلت بهر چه       ** * **      در بيابان از چه در شهر چه
يكسره رو تا بجاي مخزنت       ** * **      رنج كم ده بي‌سبب جان و تنت
گشتن تو بعد از اين ديوانگي است       ** * **      ز آنكه گشتن آيت بيگانگي است
رو دليلي جوي و مقصد پيش گير       ** * **      دزدگاه است اين مرو بي‌او دلير
گر تو را باشد دليل نيك پي       ** * **      دامنش را گير و كن افسانه طي
ور نه بايد كوبكو گشتن چو ماه       ** * **      تا به‌بيني روبرو ديدار شاه
ز آن تقابل چون مه تابان شوي       ** * **      همچو ماه چارده رخشان شوي
اي خوش آن نيكو دليلي كو بود       ** * **      خود ره و خود مقصد و خود مستند
همچو راهي كي ز سالك گم شود       ** * **      گر چه لنگ و گنگ و كور و كر بود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 426 *»

واصل ده را چه خوف از بيم راه       ** * **      از عسس كي باك دارد پادشاه
آنكه اندر كوچه ميخواهد نشان       ** * **      آنكه اندر راه خواهد مستعان
بود آن آب حيات آثار جان       ** * **      كاندر آنجا ماهيت يابد روان
هر كجا ماهي دل يابد حيات       ** * **      آن حيات او را بود پيك نجات
بايد آنجا خضر را كردن طلب       ** * **      يافتن راحت از او از هر تعب
دل چو حوت و وصل او باشد حيات       ** * **      از فراق روي آب آرد ممات
چونكه يابد مرده دل آب روان       ** * **      از لقاي پاك آن يابد روان
در بيان قبض و بسط خداوند و بيان اسرار آن
مدتي در مثنوي تأخير شد       ** * **      باعث تأخير آن تقدير شد
مدتي رفت از سرم شور بيان       ** * **      گلستان مثنوي را زد خزان
مدتي ماندم كه در باغ ضمير       ** * **      نوگلي ديگر نيامد دستگير
شد خريف و رفت از بستان هزار       ** * **      بلبل طبعم خمش گشت و نزار
قبض و بسط ما ز فعل ديگري است       ** * **      بنده از داد و ستادنها عري است
گاه نوشت بدهد از الطاف خويش       ** * **      گاه آرد از پي آن نوش نيش
گاه بدهد قصر مفروش از حرير       ** * **      گاه خواباند تو را اندر حصير
گاه از رفعت بر افلاكت برد       ** * **      گاه از ذلت ابر خاكت نهد
سازدت گاهي ابر ملكي امير       ** * **      سازدت گه پيش ناچيزي اسير
مطلع سازد گهت بر سر غيب       ** * **      گاه اندازد تو را در شك و ريب
گاه صحت گاه سقمت ميدهد       ** * **      گاه فقر و گاه دولت ميدهد
گر نبود اين قبض و بسط از نزد شاه       ** * **      كار بنده ميشد از طغيان تباه
گر نيفتادي ز بالا گه بزير       ** * **      گر نگشتي گه عزيز و گه حقير
همچو ميپنداشتي كو خود شه است       ** * **      كي گمان كردي كه دستش كوته است
كي گمان كردي كه او عبديست خوار       ** * **      كي گرفتي در مقام خود قرار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 427 *»

گر نگيري شمع را از صحن دار       ** * **      دار كي داند كه او جسمي است تار
گر نپوشد خور ز عالم روي خويش       ** * **      كي جهان داند ظلام كوي خويش
گر بهاران را نبود از پي خزان       ** * **      خاك در خود لاله‌ها كردي گمان
گر نيفتي گاه در بستر عليل       ** * **      كي شود صحت بسقم تو دليل
گر نگشتي گه فقير و مبتلا       ** * **      كي شدي دولت بفقرت رهنما
زين سبب كردند مردان خدا       ** * **      آرزوي قبض و بسط ابتلا
تا رهند از شر طغيان در جهان       ** * **      فقر ايشان بهرشان گردد عيان
بر رسوم بندگي قائم شوند       ** * **      از بلاي خويشتن‌بيني رهند
تا نبيند نفس عجز خويشتن       ** * **      بندگي را كي نهد بر جان و تن
تا نيابد در دلش شرمندگي       ** * **      كي بپويد در طريق بندگي
تا نپويد در طريقش بنده‌وار       ** * **      كي شود آگه ز سر پرده‌دار
بندگي كنهش ربوبيت بود       ** * **      مظهر سر الوهيت بود
بنده گردد حكمران كن فكان       ** * **      اين عيانش باشد و آن يك نهان
چونكه شه از بنده‌اش يابد صفا       ** * **      ميكند از لطف خويشش اصطفا
چونكه شد در درگهش بنده امين       ** * **      بسپرد در دست او تخت و نگين
چونكه ميلش غير نفس شاه نيست       ** * **      طالب تخت و نگين و جاه نيست
نيست جز اويش دگر چيزي اميد       ** * **      لاجرم گردد امين آن مجيد
چونكه داد اندر ره شه آنچه داشت       ** * **      شاه هم تخت و نگين با او گذاشت
غير احسان چيست احسان را جزا       ** * **      چيست نيكي را بجز نيكي سزا
بل كريمان صدهزاران چندچند       ** * **      نيكي كس را عوضها ميدهند
تا چه بدهد كارساز عالمين       ** * **      در جزاي آنكه جان كردش رهين
هوش دار و گوش كن اين سر نغز       ** * **      وز درون پوست بيرون آر مغز
بس كن اين افسانه با طول و عرض       ** * **      پوشش اين راز باشد عين فرض

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 428 *»

مراجعه ببيان قبض و بسط و فوايد آن دو
باز گو از قبض و بسط كار حق       ** * **      كه بود از اين دو سالك را سبق
قبض و بسط حق همه لطف است و بس       ** * **      گر چه نبود آگه از آن هيچكس
غير آن سالك كز آن دو يافت بهر       ** * **      از بيابان رفت تازان سوي شهر
يافت اندر شهر سلطان عطوف       ** * **      بر جميع چاكران او را رؤوف
يافت آنجا پادشاهي با سخا       ** * **      بي‌نياز از دار تنگي و رخا
گر دهد بدهد ز عين لطف عام       ** * **      ور ستد بستاند از رحم تمام
حاش لله شاه ما را بخل نيست       ** * **      كيست آن كو بي‌عطاي شاه زيست
قبض و بسط شاه عين رحمتست       ** * **      هم و غم ما ابر ما زحمتست
كار خود بگذار با پروردگار       ** * **      استراحت ميكن اندر روزگار
گر كند قبض و اگر بسط آن شه است       ** * **      سلم پيش آور چو عقلت كوته است
قبض او را همچو بسطش لطف بين       ** * **      شاد باش از كار رب العالمين
گر نمايد بسط حق اندر بهار       ** * **      نشر قدرت خواهد اندر روزگار
بوستان را خلعت ديبا دهد       ** * **      تاج زرين بر سر گلبن نهد
بردمد در جيب اشجار از كرم       ** * **      عيسي اثمارش آرد از عدم
كوه را از سبزه مينووش كند       ** * **      دشت را فرش زمرد گسترد
تا كه چون بيند جهان در خود كمال       ** * **      خويش را بيند ابا شأن و جلال
قبض سازد حق از آن روح و صفا       ** * **      سازدش عريان ز ثوب اصطفا
افكند اشجار را همچون حطب       ** * **      كوه را خارا كند همچون حصب
دشت را آرد پس از آن خصب جدب       ** * **      افكند تنگي پس از آن وسع و رحب
تا كه داند آن عطاي غير بود       ** * **      كز وجود وي همي بودش نمود
آن جمالش بود نور ذو الجلال       ** * **      بد كمال از غير و زو باشد كلال
اوست محتاج عطاي ديگري       ** * **      از جمال و از جلال است او عري

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 429 *»

ليك در اين قبض هم صد حكمتست       ** * **      اندر اين منعش عطا و رحمتست
قبض كرد از او چو انوار ربيع       ** * **      مستعد كردش بگلهاي بديع
در زمستان ميشود طبع نبات       ** * **      كامن اندر اصل او همچون حيات
آيد از غيبش در آن مأواي تنگ       ** * **      برگها و لاله‌هاي رنگ‌رنگ
ميرسد او را مددهاي جديد       ** * **      چونكه عجز آورد ز آن قبض عتيد
ميشود از فقر لطفش را حقيق       ** * **      رحم حق گيرد فرا گور عتيق
حق بود در نزد قلب منكسر       ** * **      منكسر بايد كه گردد منجبر
چون دل بستان شكست اندر شتا       ** * **      آمدش لطف ربيعي از قفا
باز خرم شد ز انوار ربيع       ** * **      شاد شد ديگر ز ازهار بديع
هم فزودش آن صفا و آن بها       ** * **      شاخها و برگها و لاله‌ها
شد فزون روحش ز پيشين سالها       ** * **      آمدش زين قبض بس اقبالها
هين نمي‌بيني كه در هر نوبهار       ** * **      ميشود افزون صفاي لاله‌زار
برگها و شاخهاي نو دمد       ** * **      لاله‌ها از پيش افزونتر شود
اين سزاي عجز او شد در شتا       ** * **      از تواضع رفعتش آمد جزا
با تكبر مستحق وضع شد       ** * **      با تواضع مستحق رفع شد
چون تكبر كرد از بسط جلال       ** * **      قبض بايد تا بيابد زو كمال
چون خدا خواهد تواضع از عبيد       ** * **      ميكند از قبضشان بس نااميد
چونكه شد نوميد از تنگي خويش       ** * **      با تواضع ميشود با جان ريش
مستحق گردد كه رفعت آيدش       ** * **      بسط ديگر بعد از آن مي‌بايدش
پس ز قبض فيض حق مخراش روي       ** * **      انتظار بسط ديگر دار از اوي
هم مشو شادان ز بسط لطف حق       ** * **      كز پيش قبضي دگر يابد سبق
ز آنكه بر قبض است بسط حق نذير       ** * **      قبض او بر بسط او باشد بشير
بسط دنيا پيك قبض اخروي است       ** * **      بسط اخري باز قبض دنيوي است

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 430 *»

زين سبب در قبض بودند اوليا       ** * **      ز انبساط مال و حال اين سرا
قبض بد محبوبتر از بسطشان       ** * **      چونكه از بسط پسينشان بد نشان
بيان حديث شريف شاهد بر مطلب
جبرئيل آمد بنزد مصطفي       ** * **      كاي دليل الحق رسول با صفا
حق سلامت ميرساند كاي امين       ** * **      اين مفاتيح و دفينهاي زمين
گير بهر خويشتن از مال و حال       ** * **      آنچه خواهي و نيفتي ز آن كمال
مي‌نكاهد از كمالت خردلي       ** * **      هر چه خواهي گير از آن و شو ملي
گفت يا رب بود من ز اكرام تست       ** * **      مطلبم نفس تو ني انعام تست
من تو را خواهم نخواهم مال و حال       ** * **      قرب تو خواهم نه جاه و نه جلال
گاه خواهم جوع تا پوزش كنم       ** * **      گاه سيري تا بشكرت دم زنم
تا بيابم لذت شكر و سؤال       ** * **      از سؤال و شكر تو يابم كمال
گنج من كنز خفي ذات تست       ** * **      غير حبت در دلم چيزي نرست
حيرتم در تو بود عين مراد       ** * **      حيرتم افزا اگر خواهيم شاد
اي سبيل الحق ايا شاه جليل       ** * **      سالكان را سوي حق نعم الدليل
مدتي قبض آمد اندر مثنوي       ** * **      هين اميدم بسطهاي معنوي
بسط كن لختي ز لطف عام خويش       ** * **      نوش ميبايد پس از آلام نيش
ساز بر دل فتح ابواب حكم       ** * **      تا بنظم مثنوي گيرم قلم
منقلب سازم من از سحر بيان       ** * **      همچو قلب خويش قلب سالكان
عالمي از شور در رقص آورم       ** * **      پرده‌هاي خرقه‌پوشان بردرم
بگسلانم رشته اين پود و تار       ** * **      پرده‌در گويم صفات پرده‌دار
در اظهار شكر بوصول امداد غيبيه صمديه الهيه
بار ديگر آمد از غيبم مدد       ** * **      دستگيرم گشت الطاف صمد
بسط شد در مثنوي از فيض شاه       ** * **      بر فلك سايم از اين شادي كلاه

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 431 *»

گر همين سان لطف شاهنشه بود       ** * **      مثنوي ما دو صد دفتر شود
گر نويسم دفتر افلاك را       ** * **      كي توانم وصف ذات پاك را
وصف او از غيب و افلاك از شهود       ** * **      كي شهادت را بغيب اندر نمود
گر هزار افلاك ديگر باشدم       ** * **      جملگي دفتر شوند و ملتئم
مي‌نگنجد صدهزاران يك از آن       ** * **      در تمام آن اگر خواهم بيان
وصفهايم وصفهاي شه بود       ** * **      ور نه درك من از آن كوته بود
تا كه او جنباند اين دست و زبان       ** * **      گويم و بنويسم از اين داستان
تا چه باشد اقتضاي حكمتش       ** * **      تا بكي خواهد بيان مدحتش
گر تو را باشد بسر چشمي بصير       ** * **      ور بود در سينه‌ات قلبي خبير
مي‌نبيني چيزي اندر مثنوي       ** * **      غير وصف پادشاه معنوي
پاي تا سر جمله وصف شه بود       ** * **      هر كه بيند غير از اين ابله بود
گر چه گويم گاه زيد و گاه عمرو       ** * **      مطلبم نبود بجز والي امر
والي امر است مقصود تمام       ** * **      بينم او را من ز هر چيزي مدام
هر چه گويم وصف آن والا بود       ** * **      خواه از لا خواه از الا بود
وين عجبتر آنكه از هر كس سخن       ** * **      آيدم در گوش از سر تا ببن
وصف او بد چه ز دشمن چه ز دوست       ** * **      مغز را ديديم و افكنديم پوست
آب نيسان در صدف گوهر شود       ** * **      در دهان مار زهر اندر شود
گوش سر بفروش و گوش قلب خر       ** * **      بشنوي تا ذكر شه از هر خبر
چشم سر بگذار و چشم دل بگير       ** * **      تا ز هر چيزي به‌بيني روي مير
مير ما از هيچكس مستور نيست       ** * **      ليك ديد از كوركان دستور نيست
بس كن اين افسانه اي شوريده دل       ** * **      آتش موسي دگر كن مشتعل
رسيدن حضرت موسي بخدمت خضر عليهما السلام و گذشتن از او
پس روان گشتند ز آنجا با شتاب       ** * **      سوي آن مردي كه حق را بود باب

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 432 *»

تا ز علمش كسب دانائي كنند       ** * **      وز ضيائش كسب بينائي كنند
مي‌شتابيدند در سهل و جبل       ** * **      تا كه از مقصودشان يابند امل
ناگهان ديدند بحري بي‌كران       ** * **      چون دل روشن ضمير رهبران
همچو سينه اهل دانش پر گهر       ** * **      همچو علم خاصگان بي‌حد و مر
برد يوشع ماهي شوريده را       ** * **      تا نمايد آزمايش ديده را
غوطه داد آنرا در آن درياي ژرف       ** * **      ناگهان جنبيد و شد پنهان ز طرف
برد از دستش زمام اختيار       ** * **      خويش را در لجه افكند از كنار
شد شناور در خلال آن بحار       ** * **      ماند يوشع ز آن سبب حيران و زار
ناگهان ديدند شخصي را بخواب       ** * **      خفته اندر فرش ليكن عرش‌باب
روي خود را كرده سوي آسمان       ** * **      پشت خود را كرده بر اين خاكدان
آفتابي ليك افتاده بخاك       ** * **      در تن خاك آمده چون روح پاك
رو بمبدأ پشت او بر منتها       ** * **      كرده ادبار از جميع ماسوي
كرده كشف از لا و الا ز آن منام       ** * **      پشت او لا روي او الا مقام
پشت او بر خاك يعني لااري       ** * **      روي بر افلاك يعني جز خدا
در اينكه هر شكلي جاذب روحي مناسب او است
ظاهر هر كس دليل باطن است       ** * **      هر رواني در تن خود قاطن است
روي انساني دليل روي اوست       ** * **      صورت حيوان دليل خوي اوست
شير را انياب و مخلب شاهد است       ** * **      كو شجاع است و شكارش عايد است
بال و پر مر مرغ را باشد گواه       ** * **      كو ببايد در هوا رفتن نه راه
ساق و سم مر اسب را باشد دليل       ** * **      كو هوايش نيست جز قطع سبيل
همچنين هر صورتي باشد گواه       ** * **      بر رواني مثل خود بي‌اشتباه
هر مثالي جاذب روحي است خاص       ** * **      هر رواني را بجسمي اختصاص
اتباع انبياء و اوليا       ** * **      ميكشد روح ولايت از خدا

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 433 *»

اتباع ملحدين و مشركين       ** * **      جاذب روح خبيثش دان يقين
زين سبب حق كرده تعليم نبي       ** * **      كي دليل هر نبي و هر ولي
گو بامت گر شما را حب يار       ** * **      شعله‌ور گرديده در قلب فگار
اتباع من كنيد اي دوستان       ** * **      چونكه فعلم هست فعل عاشقان
ظاهرم جذب از دل دلدار كرد       ** * **      ز آن حبيبم خواند و با خود يار كرد
هيئتم گرديده مطلوب خدا       ** * **      پس شبيهم هست محبوب خدا
اتباع من بظاهر گر كنيد       ** * **      از محبت همچو من هم دم زنيد
طالبش گرديد و هم مطلوب او       ** * **      هم محب او و هم محبوب او
ز آنكه آن شكل است چون آهن‌ربا       ** * **      ميربايد آهن حب از خدا
ور مشاكل گشت كس با بوالشرور       ** * **      روح او در جسم او سازد ظهور
ز آنكه شكل او بود چون كهربا       ** * **      ميربايد كاه ، روحش از خدا
هر كه با او گشت همشكل و شبيه       ** * **      لاجرم روحش شود چون او سفيه
بيان حديث قدسي شاهد بر مطلب
در حديث قدسي آمد كاي نبي       ** * **      گو بقوم خويش اين حكم جلي
تا نپوشند از لباس دشمنان       ** * **      هم نپويند از طريق آن خسان
هم كنند از طعمه‌هاشان اجتناب       ** * **      ور نه ايشان هم شوند اندر عذاب
ور نه ايشان هم شوند اعداي من       ** * **      گر بشكل آن خسان سازند تن
ز آنكه چون ديدم از ايشان آن فعال       ** * **      دورشان كردم ز فردوس جلال
پس هر آن كس پيش گيرد آن عمل       ** * **      دور گردد از فيوض لم‌يزل
رانم او را از مقام قرب خويش       ** * **      جان او را ميكنم در نار ريش
ز آنكه هر ظاهر سبيل باطني است       ** * **      ظاهر دشمن طريق دشمني است
بوالدواهي بود در باطن مقر       ** * **      بر فضيلتهاي مولي بل مصر
با زبان هم دايما اين مي‌سرود       ** * **      كز علي دين نبي شد با نمود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 434 *»

ور نمي‌بودي علي بودم هلاك       ** * **      سينه‌ام گشتي ز جهلم چاك چاك
ليك فعل او چو بد فعل عدو       ** * **      گشت پيدا سيرت كافر در او
چونكه فعلش جاذب الحاد بود       ** * **      لاجرم الحاد در وي جا نمود
پس هر آنكس عاشق دلدار شد       ** * **      بايدش چون كار او كردار شد
تا رهد از سختي رنج و عنا       ** * **      يابد از الطاف يارش اعتلا
بس عجب آن قصه كآورده‌اند       ** * **      عبرتي باشد ببين چون كرده‌اند
در فوايد تشبه به نيكان
در ميان قوم لوط خوش‌گهر       ** * **      بود شخصي بدفعال و بداثر
فعل او چون فعل قومش روز و شب       ** * **      با خطايا و معاصي در لعب
ليك او را جامه‌ها چون لوط بود       ** * **      خويشتن را مثل آن شه مي‌نمود
تا بلا نازل شد اندر آن ديار       ** * **      جملگي رفتند تا دار البوار
غير آن شخصي كه مثل لوط بود       ** * **      كز بلا جست و نجاتش درربود
جامه گر گردد اسباب نجات       ** * **      چون شدي گر مثل او بودش صفات
گر صفات نيكوان گيري بخويش       ** * **      كي ز دوزخ ميشود جان تو ريش
هر كه خواهد باطن بي‌ظاهري       ** * **      باشد او از حليه دانش عري
باطن و ظاهر قرينند و شبيه       ** * **      هر كه گويد غير از اين باشد سفيه
گر هواي روي محبوبان كني       ** * **      چون تن ايشان ترا بايد تني
تا نگيرد در رحم صورت جنين       ** * **      از كجا گردد روان او مبين
هر جنين كو صورت حيوان ببست       ** * **      در تن او روح حيواني نشست
هر كه شكلش شكل انساني بود       ** * **      در تن او روح انساني رود
بلكه نبود هيچ حكمي بر بطون       ** * **      غير آن حكمي كه شد اندر نمون
چوب يك چوبست ني خبث و نه طيب       ** * **      گر ضريحش ساختي گردد حبيب
مقبل املاك گردد روز و شب       ** * **      لازم آيد داشتن او را ادب

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 435 *»

ور صنم سازيش ميگردد خبيث       ** * **      واجب آمد لعن او اندر حديث
گر ترا باشد هواي ذو الجلال       ** * **      تا تواني سعي كن در امتثال
سعي كن در اتباع اهل حق       ** * **      تا كه از انوارشان يابي سبق
بس پياپي آيدم اين نكته‌ها       ** * **      بس طويل آيد ز غيب اين رشته‌ها
گر سخن بودي ز من گشتي تمام       ** * **      قول ناچيزي كي آيد مستدام
آن سخن پاينده كو پاينده است       ** * **      نور آن تابنده كو تابنده است
هر مؤثر را اثر مانند اوست       ** * **      عكس رو چون رو و عكس مو چو موست
فعل باقي تا ابد باشد چو وي       ** * **      فعل فاني ميشود چون خويش طي
اي يم قدرت تو اي بحر شگرف       ** * **      فعل ميخواهم ز تو ني اسم و حرف
مراجعه بقصه جناب موسي و خضر عليهما السلام در خستگي حضرت موسي عليه السلام پس از گذشتن از مقصد
باز گويم از كليم و رهبرش       ** * **      كاندر آن وادي چه آمد بر سرش
پس چو بگذشتند ز آن صحرا و دشت       ** * **      خسته شد موسي چو از مقصد گذشت
سوي حيز هر چه ميگردي روان       ** * **      باقتضاي طبع خود باشي دوان
مي‌نيابي خستگي از آن سفر       ** * **      قوتت گردد دمادم بيشتر
سوي غير حيزت آرد تعب       ** * **      گر سپاري يك قدم بيني نصب
ور دوصد فرسنگ آيد بي‌درنگ       ** * **      رنجه از طبعش نخواهد گشت سنگ
هر چه بشتابي بسوي آفتاب       ** * **      ميشود افزون فروغت ز آن شتاب
مي‌شتابي سوي نور جان‌فروز       ** * **      كي كند در جان تو ظلمت بروز
سوي قوت ميروي ضعفت كجاست       ** * **      كي ز نزديكي راحت رنج خاست
سوي آتش هر چه ميگردي روان       ** * **      سردي از جسم تو ميگردد نهان
چونكه از آتش گذشتي دمبدم       ** * **      سردتر گردد تنت در هر قدم
هست جانت از عبادتها فگار       ** * **      چونكه نبود حيز تو كوي يار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 436 *»

اين تعب ز آن است كاندر اين سفر       ** * **      رو بمقصد نيستي اي بي‌خبر
پشت بر مقصد برندت سوي شاه       ** * **      زين سبب گرديده جان تو تباه
تو كشي خود را بسوي كوي نفس       ** * **      محتسب سوي شهت بكشد بعكس
لاجرم از آن كشاكشها شوي       ** * **      خسته تا سوي كدامين يك روي
مقصدت باشد فرار از ديد شاه       ** * **      ز آنكه هستي خائن و گم‌گشته راه
چون ببيني پيك شه را در طلب       ** * **      ميشوي در خانه پنهان اين عجب
گر تو بودي عاشق ديدار شاه       ** * **      پيشتر از پيك رو كردي براه
ميشدي تازان بهر سهل و جبل       ** * **      بي‌تعب تا آنكه زو يابي امل
اين همه ز آن شد كزو بيگانه       ** * **      زين جهت پنهان بهر كاشانه
هين نمي‌بيني كه اندر كار خويش       ** * **      هر چه بشتابي نگردد جانت ريش
چونكه خواند كارسازت سوي خويش       ** * **      ناله سرگيري كه بس سختست كيش
صدهزاران بار خم گردي و راست       ** * **      در عمل گه از چپ و گاهي ز راست
خوشدلي و ميشوي از يك سجود       ** * **      در فغان كاي واي جانم را ربود
با سرور از صحبت هم‌صحبتان       ** * **      گرسنه تا شام بگشائي زبان
از صيام روزي و از ذكر گاه       ** * **      ناله سرگيري كه آه از رنج راه
ميروي اندر بوادي روز و شب       ** * **      مي‌نگوئي يك دم آه از اين تعب
چونكه تازاني سوي محبوب خويش       ** * **      خرمي گر چه شود صد جانت ريش
زين سبب تكليف شد نام عمل       ** * **      چون ترا كلفت فزايد اي دغل
گر بدي مشتاق خدمت بهر يار       ** * **      بي‌تعب هرگز نه بگرفتي قرار
مي‌ستادي روز و شب در خدمتش       ** * **      بود آن خدمت دمادم راحتش
چونكه مقصودش بود غير از خدا       ** * **      طاعت غير است راحت زو عنا
ليك مردان خدا لذت برند       ** * **      روز و شب سوي خدا گر بسپرند
لذتي كان يابي از شهد عسل       ** * **      مي‌برد مرد خدا اندر عمل

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 437 *»

آن مرارت را كه از طاعت بري       ** * **      او برد گر گردد از طاعت عري
چونكه هر كس سوي قصد خويشتن       ** * **      هر چه بسپارد نگردد خسته تن
او ضعيف و قوتش از مقصد است       ** * **      سوي مقصد قوتش يك بر صد است
حيز هر كس بود مقصود او       ** * **      سوي حيز ميرود هر كس بخو
آنچه از خو شد ندارد خستگي       ** * **      نيست كس را جز بخويش بستگي
شرم كن چون در قيامت آورند       ** * **      كره حق و ميل نفس با گزند
پس بپادارند ميزان عمل       ** * **      كره و ميلت را بسنجند اي دغل
كره و ميلت را به‌بيني معتدل       ** * **      ليك سنگ چرخ پيشش مضمحل
نيست سنگ هيچيك جز ديگري       ** * **      گر نه آزرمت ز ادراكي بري
چشمت افتد آن زمان بر چشم حق       ** * **      گويدت اي لايق صد طعن و دق
از چه بد اكراهت از ديدار من       ** * **      دور از من از چه خوش بودت وطن
راحت كويم عنايت از چه بود       ** * **      رنج غيرت از چه راحت ميفزود
از چه بد جز اينكه جنست نور نيست       ** * **      انس ظلمت با ضيا دستور نيست
هر كسي با جنس خود باشد انيس       ** * **      هر كسي سرخوش گرايد با جنيس
هين چو از ما نيستي اي بي‌نصيب       ** * **      رو سوي آنكس كه ميبودت حبيب
من سخن گويم كه تا ظاهر شود       ** * **      سنگ سوي حيز خود ميرود
نيست آن دم حاجت پرس و جواب       ** * **      ميرود تا اصل هر كس با شتاب
هر كسي بر فطرت خود ميرود       ** * **      تا باصل خويشتن ملحق شود
اي برادر هوش دار و گوش كن       ** * **      بعد از آن در حب يزدان كوش كن
رفع اين كلفت نسازد غير عشق       ** * **      نقد اين زحمت نبازد غير عشق
عشق رنج عاشقان راحت كند       ** * **      راحت هجرانشان زحمت كند
باز بردم نام عشق جان‌گداز       ** * **      باز بردم نام عشق كارساز
گر بخواهم باز شرح آن كنم       ** * **      بايدم ديگر جهان بر هم زنم

 

* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 438 *»

دم فروبند اي زبان در اين مقام       ** * **      سرد گردد دل ز پر كردن كلام
خانه باشد دل و بابش خطاب       ** * **      خانه گردد سردتر از فتح باب
لب ببند از عشق و رو سوي كليم       ** * **      باز سركن نقل آن شيخ حكيم
برگشتن حضرت موسي نزد خضر عليهما السلام
چونكه موسي طالب آن مرد بود       ** * **      تا بكويش قوت او ميفزود
چون گذشت از مقصد و مطلوب خويش       ** * **      جان او ساعت بساعت گشت ريش
پس طلب فرمود موسي زاد راه       ** * **      تا غذائي صرف سازند آن دو شاه
گفت يوشع كاي شهنشاه كبير       ** * **      رفته ماهي از كفم در آن جزير
گفت موسي آن مكان مطلوب ماست       ** * **      بايدم برگشت كآنجا دلرباست
يار در بر بود و ما غافل ز يار       ** * **      بخت بر سر بود و ما بيخود فگار
پس روان گشتند ز آنجا با شتاب       ** * **      سوي آن سنگي كه ماهي شد در آب
يافتند آن شاه را اندر نماز       ** * **      با خداي خويش در راز و نياز
صبر فرمودند تا فارغ نشست       ** * **      از مناجاتش زبان در كام بست
موسي آمد پيش و برخواندش سلام       ** * **      داد پاسخ خضر و بنمودش مقام
در سرزنش بعض حكماء و متكلمين كه خواستند بدون رجوع بانبياء پي بمعرفت خداوند ببرند
اي كه از وحدت همي راني سخن       ** * **      با تزلزل مانده در سر و علن
از تسلسل گاه گوئي گه ز دور       ** * **      سر بي‌طوري همي جوئي بطور
گه دليل آري تو از صرف وجود       ** * **      مانده كور از علامات شهود
گاه گوئي از حدوث و گه قدم       ** * **      وز خودي بيرون نهشته يك قدم
گاه گوئي از صفات ذات حق       ** * **      گاه از كنهش همي خواني سبق
پشت بر انوار يزدان كرده       ** * **      روي بر اهريمنان آورده
رشته برهان حق بگسسته       ** * **      سخت با يونانيان پيوسته

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 439 *»

ترك كرده دعوت پيغمبران       ** * **      گشته كور از ضياء رهبران
ساده لوح انگاشتي اهل صفا       ** * **      نقشها ديدي تو از اهل جفا
قول بقراط آمدت نغز و دقيق       ** * **      قول حق آمد تو را ما لايليق
گر نهد خفاش بر خورشيد عيب       ** * **      عيب خفاش است اين من غير ريب
گر مرورت يابد از حلوا مريض       ** * **      عيب بر حلوا نميگردد عريض
اهل وحدت سادگانند اي جهول       ** * **      نقشها را نيست در وحدت حصول
نيكوان را حاجت مشاطه نيست       ** * **      زشت را جز سرخ و زردي چاره نيست
ساده از اوصاف حق آراسته است       ** * **      از نقوش ماسوي پيراسته است
نيست او را حاجتي بر سرخ و زرد       ** * **      چونكه او با ساده‌رويان خوي كرد
گندم از گندم نمايد جو ز جو       ** * **      فهم ضد از ضد آن طالب مشو
يعرف الاشياء من اضدادها       ** * **      حدها لا نفسها حاشا لها
چونكه ضد گرديد حد ضد خود       ** * **      فهم ضد مر حد ضد را راه شد
ساده ما از حدود ضد عري است       ** * **      حسن او از لوث ضد و ند بري است
آن مكاني كآفتاب روي اوست       ** * **      غير خفاش است و دور از كوي اوست
فهم هر چيزي بفهم نفس اوست       ** * **      فهم مو از مو و فهم رو ز روست
سرخ را از سرخ بين از زرد زرد       ** * **      صحت از صحت شناس از درد درد
مدرك و مدرك موافق تا نشد       ** * **      بسته ميگردد ره ادراك خود
هر چه گويد بعد از آن باشد خيال       ** * **      باشد اندر پاي عقل او عقال
رنگها را كي توان از گوش ديد       ** * **      صوتها از چشم كي خواهي شنيد
بويها از ذوق و طعم از شامه       ** * **      نيست ممكن درك آن بر عامه
بطن را از بطن و ظهر از ظهر بين       ** * **      خلق را از خلق و امر از امر بين
ساده را از ساده جوي از نقش نقش       ** * **      فرش را از فرش بين از عرش عرش

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 440 *»

در بيان راه اهل توحيد بسوي معرفت خداوند
سادگان چون طالب ساده شدند       ** * **      لاجرم از بهرش آماده شدند
نقشها از لوح خاطر شسته‌اند       ** * **      نقش را در قيد ساده بسته‌اند
با طرازان طالب نقش آمدند       ** * **      عرش را هشته سوي فرش آمدند
نقشها ديدند سبز و سرخ و زرد       ** * **      لاجرم گشتند از اهل نبرد
اختلاف آمد سبيل اختلاف       ** * **      سادگي آمد دليل ايتلاف
صدهزاران ساده يك‌رنگند و صاف       ** * **      دو مطرز لامحاله در خلاف
اي خوش آن خاطر كه او ساده شده است       ** * **      بهر جلوه يار آماده شده است
شسته دل از لوث نقش و اختلاف       ** * **      نيست در او غير حب و ايتلاف
آئينه تا صافي و ساده نشد       ** * **      بهر حسن يار آماده نشد
لوح اگر از خط بد آغشته شد       ** * **      خط نيكو كي بر آن بنوشته شد
ساده شو تا سادگان راهت دهند       ** * **      صاف شو تا نور چون ماهت دهند
آن زمين كز عشب هرزه پاك نيست       ** * **      همچو بستان خرم و چالاك نيست
انبيا از اين سبب ساده شدند       ** * **      بهر فهم ساده آماده شدند
نقشها شستند از لوح وجود       ** * **      تا كه فهم سادگانشان شد شهود
گر تو را هم عشق ساده بر سر است       ** * **      بايدت ساده شدن كان در خور است
آئينه دل صاف كن از لوث زنگ       ** * **      پاك كن قلب خود از اين بو و رنگ
تا عيان بيني جمال يارشان       ** * **      گرددت مكشوف سر كارشان
باز بردم نام شيرين نگار       ** * **      رفت از سر هوشم و از دل قرار
باز گفتم يار و از سر رفت هوش       ** * **      دل درون سينه‌ام شد در خروش
باز گفتم يار و جانم شد بلب       ** * **      جانم از نامش بشد در تاب و تب
باز گفتم يار و عقلم شد ز سر       ** * **      همچو مجنون گشتم از خود بي‌خبر
باز اين ديوانه بند خود گسيخت       ** * **      بر سر خود خاك بي‌شرمي ببيخت

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 441 *»

فاش ميگويد هم از شوق وصال       ** * **      اي مرقع‌پوش كافركش تعال
شور جانان برده ايمان از سرم       ** * **      ميكشي گر كافر اينك كافرم
هست ايمان تو از بيم و اميد       ** * **      شور من بالاتر از وعد و وعيد
تو به بيم دوزخ و شوق بهشت       ** * **      من اسير آنكه اين بنياد هشت
تو چو طفلان بيمت از لولو شديد       ** * **      من به بيم از آن كه لولو آفريد
تو چو طفلاني اسير گردكان       ** * **      من بفكر آنكه گردان كرد آن
تو بقصد خانه من خانه خدا       ** * **      تو بكشتي بند و من با ناخدا
چونكه نام اين دو خوف است و رجا       ** * **      شور او در من بهشت اين دو بجا
برده از خاطر مرا وعد و وعيد       ** * **      نيستم از او بجز اويم اميد
چونكه از عقل اين دو من ديوانه‌ام       ** * **      چون عمارت اين دو من ويرانه‌ام
گر كه ايمان اين دو من خود كافرم       ** * **      گر شهودت غايب اينك حاضرم
تو باستدلال چون كوران روي       ** * **      يا بمقصد يا بچاه اندر شوي
من چو بينايان اسير روي يار       ** * **      بسته پاي جان من گيسوي يار
دايم اندر كوي او پا در گلم       ** * **      تو چو كوران مانده اندر ظلم
برگشا چشم و ببين رخسار يار       ** * **      كآشكار است از يمين و از يسار
آنچه مي‌بيني ظهور يار ماست       ** * **      جمله نور عارض دلدار ماست
غير اوئي نيست پيدا در جهان       ** * **      گر نه احول ببين روشن عيان
اوست پيدا از خفا و از ظهور       ** * **      هم هويدا از ظلام و هم ز نور
كور باد آن چشم كو وي را نديد       ** * **      حاش لله نيست غير از او پديد
شمس را كي حاجت برهان بود       ** * **      خود بذات خويش افروزان بود
جستن برهان براي آفتاب       ** * **      شد دليل آنكه بر ديده حجاب
گر تو را نبود ابر ديده حجاب       ** * **      هان هويدا در جهان است آفتاب
گر نمي‌بيني تو آن تابنده روي       ** * **      رو علاجي بهر چشم خويش جوي

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 442 *»

گر نيفتد عكس رخ اندر زجاج       ** * **      بايدش بنمود از صيقل علاج
نه كه بر او نقش رخساري كني       ** * **      لاف هذا مصقل صاف زني
نقش بر وي را نميباشد دوام       ** * **      امتحاني كار او سازد تمام
علم رسمي سربسر نقش است و رنگ       ** * **      امتحاني شيشه‌اش آرد بسنگ
علم رسمي سربسر خال و خطاط       ** * **      در نكوئي كي شود اينها مناط
چوب از صيقل كجا بران شود       ** * **      گل ز سرخي آتش سوزان شود
لاف مردي كي تو را سازد دلير       ** * **      لاف ايمان باشدت كي دستگير
از ريا تا كي توان زاهد نمود       ** * **      حرص باطن عاقبت گيرد شهود
حكم هر باطن بظاهر غالب است       ** * **      جلوه خود را هميشه طالب است
گوش كن از زاهد صورت‌پرست       ** * **      كز ريا او را چه حاصل شد بدست
حكايت زاهد ريائي و تاجر
آنچنان گويند كاندر شهر بلخ       ** * **      زاهدي بد كامش از اغيار تلخ
چون رجال غيب مخفي از انام       ** * **      دايما در فكر و ذكر مستدام
هرگز او را در محافل كس نديد       ** * **      از ضيافت بد اباي او شديد
جسمش از جوع و سهر همچون هلال       ** * **      بد رقيب وقتها همچون بلال
اتفاق ار يك قدم بگذاشتي       ** * **      صدهزاران تخم بسمل كاشتي
گر نعوذ بالله او بشنيد نار       ** * **      اشك خود ميريخت چون ابر بهار
گر شنيدي اسم رضوان و بهشت       ** * **      تخم دعوت در همان ساعت بكشت
در كفش بودي عصا بر دوش دلق       ** * **      از مجامع ميرميدي همچو برق
دامن كوتاه و جامه چون خسك       ** * **      بود تا زانوي او تحت الحنك
چشم او از كثرت گريه جرب       ** * **      از كمال زهد فارغ از ادب
از پدر ارثي نبرده يك فلوس       ** * **      كف بكف ميسود دايم از فسوس
عجز نفسش مانع كسب و عمل       ** * **      منحصر بد كسب او اندر امل

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 443 *»

لوح او منقوش از كل سنن       ** * **      ليك فرقي داشت سرش با علن
باطنش چون گور كافر پر شرر       ** * **      ظاهرش چون عابدان اندر نظر
حرص پنهان زهد را كرده عيان       ** * **      همچو گرگي در لباس ميشكان
زهر او پنهان و نرمي آشكار       ** * **      در زوايا بود دائم همچو مار
باشد از شرك جلي بدتر نفاق       ** * **      ز آن بدرك اسفل است او را مساق
مشركان را باطن و ظاهر يكيست       ** * **      آن لعين ايمان عيان كفرش خفي است
مشركان چون شرك ايشان ظاهر است       ** * **      مؤمن از افساد ايشان حاذر است
آن لعين در ظاهرش شهد و شكر       ** * **      باطنش چون شحم حنظل پر ضرر
صدهزاران گبر و هندو در بلد       ** * **      گمره از ايشان نشد يكتن ز صد
يك منافق گر بملكي جا نمود       ** * **      صدهزاران نفس را اغوا نمود
چاه اگر باشد سرش پيدا و باز       ** * **      سوي او بينا نخواهد كرد تاز
ليك اگر پوشيده باشد با خسك       ** * **      جاهل از بالاي او افتد بتك
هيچ خلقي نيست بدتر از نفاق       ** * **      نيست او را با صديقي اتفاق
خود منافق با منافق در نفاق       ** * **      كي بمؤمن باشد او را اتفاق
گر ببيني فرقه ز ايشان رفيق       ** * **      نيست الا بهر دفع يك صديق
چون سگان گرد خر در قال قال       ** * **      جملگي اندر نزاع و در جدال
جملگي عف‌عف‌كنان و حمله‌ور       ** * **      تا دو گوش خويش در خون برده سر
چون يكي انسان از آنجا بگذرد       ** * **      هر يكي‌شان جامه و رختش درد
متفق گردند اندر دفع او       ** * **      مجتمع كوشند اندر منع او
اين نه اجماعست بل خود فرقتست       ** * **      ز آنكه هر يك را جدا يك نسبت است
اين نه اجماعست بل نوعي هواست       ** * **      هر يكي را اقتضاهاي جداست
هر يكي در منع كوشد بهر خويش       ** * **      تا ربايد جيفه را از غير بيش
ظاهرا باشد هواشان يك هوا       ** * **      ليك در باطن بود هر يك جدا

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 444 *»

همچو گرگان سقيفه كز شقاق       ** * **      مختلف گشتند از روي نفاق
جيفه را هر يك بسوي خود كشيد       ** * **      بر سر و بر روي آن ديگر جهيد
آن يكي گفتي خلافت حق ماست       ** * **      و آن دگر گفتي كه بهر ما سزاست
آن دگر گفتي كه از ما يك امير       ** * **      از شما هم بر شما يك تن كبير
چون سگان گرد جيفه در جدال       ** * **      مختلف بودند اندر قال قال
جيفه‌شان بودي متاع اين سرا       ** * **      نه ز خلقي شرمشان نه از خدا
مجتمع گشتند در منع ولي       ** * **      پاي بنهادند بر حكم نبي
طالب آن جيفه‌اش انگاشتند       ** * **      شير حق را مثل خود پنداشتند
اين بود شير خدا هي هي سگان       ** * **      بيشه او لامكان شد ني مكان
شير حق را صيدگه لاهوت بود       ** * **      صيد او از سرمد و ماهوت بود
سرمد او را صيد از چنگال شد       ** * **      جيفه دنيا كيش آمال شد
آمد او تا طعمه‌تان القا كند       ** * **      ني كه از اين مرده خرتان وا كند
هين نمي‌بينيد خر را بازهشت       ** * **      چند از اين عفعف و غوغاي زشت
مطمئن سر را فرو در خر كنيد       ** * **      خر نميخواهد كسي عف كم زنيد
ليك اين باشد غريزي سگان       ** * **      ممتنع باشد تخلفشان از آن
هر كسي را لوح خاطر چون زجاج       ** * **      استقامت باشدش يا اعوجاج
هر كسي چون او نمايد اندر او       ** * **      خواه باشد نيك رو يا زشت رو
صادقان بينند صادق كاذبان       ** * **      كاذبان بينند كاذب صادقان
همچو انسان داند انساني جهان       ** * **      همچو سگ بينند انسان را سگان
چونكه بينند آن سگان انسان چو خويش       ** * **      لاجرم جان و تنش سازند ريش
چون برفت انسان دگر با يكدگر       ** * **      در خلاف آيند از اول بتر
اين بود حال منافق اي رفيق       ** * **      هرگز از ايشان مجو يك تن صديق
كار اين دين از منافق شد تباه       ** * **      ور نه تقصيري نبود از نزد شاه

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 445 *»

چون منافق يافت اندر شرع راه       ** * **      كار جمعي جاهل از آن شد تباه
بيان احوال آن تاجر و زوجه او
باز از احوال آن زاهد شنو       ** * **      بر سر آن داستان ديگر برو
دايما ميبود مشغول نماز       ** * **      با تضرع با تذلل با نياز
روزها اندر صيام و شب قيام       ** * **      بود كار او عبادت و السلام
بود در آن شهر شخص تاجري       ** * **      از حرام و شبهه مال او بري
معتقد بودي بدانايان دين       ** * **      بود از بهر امامان در كمين
هر كه در محراب شد او از عقب       ** * **      پس نميرفت از مقامش يك وجب
گر خري ميشد به محراب دعا       ** * **      در زمان كرد از عقب او اقتدا
چشم ظاهر بازش و از قلب كور       ** * **      از مقام درك باطن بود دور
هر كجا بد زاهدي صورت‌پرست       ** * **      عقد اخلاص از براي او ببست
بود مال او كرور اندر كرور       ** * **      از متاع و از ضياع و از قصور
بود او را زوجه نيك و عفيف       ** * **      كز تدين بود با عصمت حليف
هرگز از مردان نديده غير زوج       ** * **      نام حسن و عصمتش بگرفته اوج
شهره آفاق بود اندر عفاف       ** * **      هيچكس از او نديده يك خلاف
شخص بازرگان اسير حسن او       ** * **      سالها با عصمت او كرده خو
ز آنكه آن زن بود يكتا در جمال       ** * **      جمع كرده با جمال خود كمال
بد ز بازرگانش دو طفل صغير       ** * **      هر يكي را تازه بگرفته ز شير
شد مريض آن تاجر و مرگش رسيد       ** * **      صبح عقبي از شب دنيا دميد
اقربا بر گرد او گشتند جمع       ** * **      در ميانشان ماند او مانند شمع
هر يكي افسوس خورد از بهر او       ** * **      حيف كان از دار دنيا تافت رو
اين بود قانون اهل روزگار       ** * **      جملگي را اين‌چنين باشد مدار
قدر نگذارند هر موجود را       ** * **      حسنها بدهند هر مفقود را

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 446 *»

هر كه باشد در ميان خوار و ذليل       ** * **      چونكه شد از اين سرا نعم الخليل
زنده گر باشد وحيد عصر خويش       ** * **      از حسدها خاطرش سازند ريش
عيبها بر خلق و بر خلقش كنند       ** * **      طعنها بر سيرت و شغلش زنند
گر خري ميرد گر و لنگ و جريح       ** * **      ناله سرگيرند از قلب قريح
وصفها از شكل و رفتارش كنند       ** * **      از خر عيساش بالاتر برند
گر هزاران روز خوش اندر نعم       ** * **      آيد ايشان را نباشد غير غم
باز از ايام سابق سرخوشند       ** * **      حسرت آن روزها را مي‌كشند
گر چه آن ايام را حين حضور       ** * **      سخت مي‌پنداشتند آن قوم كور
يتمني المرء في الصيف الشتا       ** * **      فاذا جاء الشتا قد مقتا
لا بذا يرضي و لايرضي بذا       ** * **      انما الانسان طبعا هكذا
هيچ نبود بهتر از سلم و رضا       ** * **      گردن تسليم در نزد قضا
هر چه پيشت آيد از نزد نگار       ** * **      ميل خود بگذار و شو در ميل يار
هر چه از شيرين بود شيرين بود       ** * **      نيست عاشق آنكه ز آن غمگين بود
هر كه او راضي بفعل يار نيست       ** * **      خود همانا عاشق دلدار نيست
هر كه او ذاتش نكو فعلش نكوست       ** * **      ني كه تلخ از او و شيرين هم ازوست
تلخي و شيرينيش يكسان بود       ** * **      گر ترا در قيد عشقش جان بود
رنجش از آن است كو بيگانه است       ** * **      هر خرابي ز آنكه خود ويرانه است
يار ما بيگانه از عشاق نيست       ** * **      اوست بيگانه كه خود مشتاق نيست
ور نه دلبر از كسي محجوب نيست       ** * **      اين حجب از آنكه خود مطلوب نيست
يار همچون شاخص و مردم زجاج       ** * **      وز زجاج آن راستي و اعوجاج
اي خوش آن آئينه كو شد مستقيم       ** * **      روبروي شاخص خود شد قويم
زنگها از خود زدود و صاف شد       ** * **      بهر شاخص مظهر اوصاف شد
كرد پنهان خويش و ظاهر كرد يار       ** * **      از صفا شد مظهر حسن نگار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 447 *»

ميل خود بگذاشت در ميل حبيب       ** * **      قلب خود پرداخت از لوث رقيب
سوي يار از جان و از تن بنگريد       ** * **      پرده‌هاي هستي خود را دريد
در رضايش گردن تسليم هشت       ** * **      تخم صدق اندر زمين دل بكشت
شد فراموشش هر آنچه غير يار       ** * **      شد ز صدق آئينه حسن نگار
هر چه جز دلدار خود از لا زدود       ** * **      داد در دل يار را ز الا نمود
چونكه دور افتادم از آن داستان       ** * **      باز از تاجر همي سازم بيان
كز اقارب هر يكي ظاهر چه شد       ** * **      وز قلوب هر يكي باهر چه شد
شرح حال تاجر وقت مردن
آن يكي ميگفت كاي صاحب كرم       ** * **      كن وصايت تا نرفتي از برم
و آن دگر گفتي مبارك هست اين       ** * **      كن وصيت را مشو از اين غمين
و آن دگر گفتا وصايت ميكنم       ** * **      و آن دگر گفتي حمايت ميكنم
و آن دگر گفتي كه ثلثي كن جدا       ** * **      تا بگيرد دست تو روز جزا
و آن دگر گفتي كه ملكي وقف كن       ** * **      پيش از آنكه بركنندت بيخ و بن
و آن دگر گفتي مظالم رد نما       ** * **      و آن دگر گفتي وجوه بر كجا
و آن دگر گفتي كه ارحامت فقير       ** * **      و آن دگر گفتي فقيران دست گير
شخص بازرگان چو آن اوضاع ديد       ** * **      آه سرد از قلب پر دردش كشيد
گر هزاران سال ماني ور دو روز       ** * **      بايدت شد زين جهان دل‌فروز
اين جهان باشد سراي كاروان       ** * **      شام آيد صبح ميكوچد از آن
اين نه جاي منزل و مأوي بود       ** * **      خود رباطي در ره عقبي بود
خيره آن كو بشنود بانگ رحيل       ** * **      باز بندد دل باين عمر قليل
تو بخواب غفلت و بيدار مرگ       ** * **      وين عجبتر حرص تو در جمع برگ
گر هزاران گنج سيم و زر نهي       ** * **      بايدت رفتن ابا دست تهي
گر كني تعمير جنات و قصور       ** * **      عاقبت خواهي شدن در تنگ گور

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 448 *»

گر هزاران جامه زرين دري       ** * **      كي ز كرباس كفن افزون بري
رو هزاران بوي خوش بر خويش زن       ** * **      عاقبت گنديده خواهد شد بدن
گيرم اعوان تو را چندين كرور       ** * **      كيست يارت عاقبت جز مار و مور
گر هزاران آب خوش آري برون       ** * **      ميشود جاري ز چشمت چرك و خون
گستري گر فرش ديبا بر نمد       ** * **      عاقبت جايت بود اندر لحد
يك قدم رو سوي قبرستان گذار       ** * **      برگشا يك دم تو چشم اعتبار
پنبه غفلت ز گوش خويش گير       ** * **      بشنو از ايشان و عبرت پيش گير
هر يكي گويد ز حال خويشتن       ** * **      قصه‌هاي جانگداز از جان و تن
آن يكي گويد بدم شاهي عسوف       ** * **      عالمي از سهم من بودي مخوف
دولتم بودي كرور اندر كرور       ** * **      از جواهر وز فواخر وز قصور
جمله شاهان عالم بر درم       ** * **      بنده‌سان بودند دايم چاكرم
جمله را هشتيم و رفتيم از جهان       ** * **      دست خالي از كهان و از مهان
ز آن همه اموال و گنج بي‌عدد       ** * **      يك كفن كردند ماها را مدد
نه خدم آمد بكارم نه حشم       ** * **      جمله رفت از دستمان از بيش و كم
عاقبت خفتيم در اين تنگ گور       ** * **      از براي غير هشتيم آن قصور
آن يكي گويد بدم ماهي منير       ** * **      عالمي بودي بحسن من اسير
در جهان حسن بودم آفتاب       ** * **      ذره‌سان در پرتوم اين نه حجاب
هين ببين با خاك يكسان آمدم       ** * **      آن همه ناز و نياز از كف شدم
آن يكي گويد كه رفتم در صغر       ** * **      و آن دگر گويد شدم بعد از كبر
آن يكي گويد كه من زارع بدم       ** * **      در فلاحت عالم و بارع بدم
آن يكي گويد كه من بودم اديب       ** * **      و آن دگر گويد كه من بودم لبيب
و آن دگر گويد كه من بودم فقيه       ** * **      و آن دگر گويد كه بودم بس نبيه
جملگي بگذاشتند اين خاكدان       ** * **      نيست اين دنيا ابر كس جاودان

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 449 *»

پر شود پيمانه چه شيرين چه تلخ       ** * **      غره عمرت رسد آخر بسلخ
هين مشو مغرور اين دنياي دون       ** * **      چونكه بايد رفتنت از آن برون
هوش دار و فكر كار خويش كن       ** * **      تا نكنده تيشه مرگت ز بن
چونكه پاياني ندارد اين كلام       ** * **      بشنو از تاجر كه چون گشتش ختام
وصيت تاجر بزاهد و رفتار زاهد بعد از او
چون بديد آن تاجر نيك عاقبت       ** * **      بايدش رفتن بسوي آخرت
وين عقارب اقربا از پس و پيش       ** * **      هر يكي در جلب نفعي بهر خويش
آه سرد از دل كشيد و گفت هين       ** * **      شخص زاهد كو كه باشد او امين
از پي احضار آن زاهد دواند       ** * **      قاصدي كو را سوي بالينش راند
دست اخلاصي بدامانش رساند       ** * **      داد سوگند و بحق خويش خواند
كاي امام و مقتداي روزگار       ** * **      وي مسيحا دم امين كردگار
منقطع گشتم از اين دنياي دون       ** * **      دست من كوته شد و جان شد برون
گر چه ميدانم كه دامان تو پاك       ** * **      شهرت زهد تو رفته تا سماك
ليك من درمانده‌ام در همچو دم       ** * **      دست گيرم چون توئي صاحب كرم
من نميگويم وصايت كن مرا       ** * **      حاجتي دارم حمايت كن مرا
من چو بسپردم بمالك جان خويش       ** * **      هشتم از پس جمله خان و مان خويش
چشم رحمت سوي طفلانم فكن       ** * **      زوجه دارم عفيف و ممتحن
طفلكان من يتيم و كوچكند       ** * **      نيست ممكنشان بكار خود رسند
آن عفيفه يك كنيزي از شماست       ** * **      خواجگيت بهر طفلانم رواست
اينك آمد مرگ و جان از تن برفت       ** * **      گر ترحم ميكني وقتست وقت
گاه‌گه لطفي سوي ايشان نما       ** * **      منع كن ز ايشان يد جور و جفا
گفت آن زاهد معاذ الله كه من       ** * **      پا نهم بيرون ز حد خويشتن
زاهدان را كي مجال اين مهام       ** * **      حاش لله كي شوم در اين مقام

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 450 *»

بنده و اين شغلها هيهات كي       ** * **      زاهد و اين قصه‌ها كن قصه طي
هر چه آن بسيار گفت اين كم شنيد       ** * **      هر چه آن پيش آمد اين واپس جهيد
او بزد بر دامنش دست نياز       ** * **      اين فغان كه بگذرد وقت نماز
او بگفتا رحم بر حالم نما       ** * **      اين بگفتا بگذرد وقت دعا
عاقبت بعد اللتيا و التي       ** * **      گفت من را هست سويت حاجتي
حاش لله از من و سوء ادب       ** * **      كز براي تو بخواهم يك تعب
اين قدر خواهم كه در ماهي دو روز       ** * **      سويشان آري تو روي دلفروز
چشم رحمت سوي ايشان افكني       ** * **      گه باين بيت الحزن پائي زني
اتفاقا روزي ار كاري رود       ** * **      فضل و جودت شامل ايشان شود
بعد صد من و ابا كرد او قبول       ** * **      يافت از او مقصد تاجر حصول
جان خود تسليم كرد و شد بخلد       ** * **      رخت را با جان پر حسرت ببرد
كرد زاهد زود تجهيز و نماز       ** * **      تعزيت را چند روزي كرد ساز
سينه‌اش شد تنگ از طول نشست       ** * **      ظهر سيوم تعزيت را در شكست
چون شب چارم شد آن كافر صفت       ** * **      رفت سوي خانه بهر تعزيت
بسكه او را بود بر سر شوق و ذوق       ** * **      بود اندر گردنش از حرص طوق
رفت سوي خانه و بي‌دق و كوب       ** * **      داخل خانه شد از حرص خطوب
چونكه غافل رفت آن زن را بديد       ** * **      سر برهنه همچو خورشيدي دميد
چونكه چشم زاهد آنرا ديد شد       ** * **      خود ز هوش و داد از كف آنچه بد
دل برفت و پايش از رفتار ماند       ** * **      ليك بر روپوش خود لاحول خواند
رفت سوي حجره و با زن نشست       ** * **      ليك تير عقل او جسته ز شست
خواست گويد بهر آن زن تعزيت       ** * **      از شبق يكبارگي شد تهنيت
هر زمان گفتي سخن نزديك كار       ** * **      خرده خرده از كف او شد قرار
دست برد و جامه آن زن گرفت       ** * **      دست ديگر زد ببند جامه سفت

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 451 *»

آن عفيفه اين مصيبت را چو ديد       ** * **      از دل پر درد خود افغان كشيد
كاين چه بي‌شرمي بود اي خيره سر       ** * **      از خدا شرمي كن اي از سگ بتر
نه توئي خود زاهد و من با عزا       ** * **      بگذر از اين هر دو شرمي از خدا
نه من آخر عده دارم ز زوج       ** * **      اي كه زهدت در جهان ميداشت اوج
گفت ما خود حامل شرعيم و دين       ** * **      سينه ما مخزن دين مبين
دين پيغمبر همه پابست ماست       ** * **      اختيار شرع اندر دست ماست
آنچه ما گوئيم حكم الله بود       ** * **      حكمها از دست ما بيرون رود
اختيار حرمت و حل ز آن ماست       ** * **      دادن تغيير دين از شان ماست
اصلهاي چند را بنهاده‌ايم       ** * **      داد دين مصطفي را داده‌ايم
ظن ما باشد مدار دين حق       ** * **      اين نه ز امروز است بل مما سبق
اصل شد حجيت ظن فقيه       ** * **      هر كه گويد غير از اين باشد سفيه
گر شود قرآن و سنت غير ظن       ** * **      باشد اولي اتباع ظن من
هر گنه كان شيوه اصحاب ماست       ** * **      وجه استمرارش استصحاب ماست
از فرايض نفس ما گر وازند       ** * **      بيخ آن اصل براءت بركند
تو مشو از فعل ما هرگز غمين       ** * **      سيرة اصحابنا حق متين
گر ز هر برهان ره ما سد شود       ** * **      چاره دردش ز استحسان بود
هم از آن گر بسته شد ما را سبيل       ** * **      بهر او اجماع ميباشد كفيل
گر نباشد اتفاقي مسئله       ** * **      شهرت ما كار او سازد يله
جان من اندر تلف ز آن روي و موست       ** * **      نهي لاتلقوا همين جا جاي اوست
بعد من از وصل تو باشد مضر       ** * **      الضرورات تبيح ما حظر
حفظ جهال از هلاك احراستي       ** * **      حفظ زاهد در قياس اولاستي
جمله اصحاب ما در اين فعال       ** * **      پس به تنقيح مناط اين شد حلال
از براي حفظ ، هر فسقي رواست       ** * **      پس باستنباط علت هم سزاست

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 452 *»

انكحوا از قول حق گفته نبي       ** * **      امر مطلق باشد و نص غني
امر بهر فرض باشد ني خيار       ** * **      فور و تكرار است ما را اختيار
نهي از ضد ميكند از خاص و عام       ** * **      فعل ضد از بعد آن باشد حرام
چونكه باشد آن عملشان بي‌عوض       ** * **      نيست ايجاب و قبولي با عرض
از عبادتهاي محض و از امل       ** * **      قصد قربت هست داعي بر عمل
وسوسه در نيتش باشد حرام       ** * **      پيش ما داعي است نيت و السلام
امر مطلق باشد و قيديش نيست       ** * **      غير اين فتوي بگو تو قول كيست
گر چه باشد عده در نص كتاب       ** * **      صلح آن در ظن ما باشد صواب
تو بگو صالحتك العدة كه من       ** * **      از قبلت حسبة رانم سخن
گر چه برهان نيست لازم بر فقيه       ** * **      هينت آوردم دو صد وجه وجيه
هر كه بيني معتقد يا مجتهد       ** * **      چون نه تو مجتهد شو معتقد
گر تو ميباشي بعالم معتقد       ** * **      هين منم عالي‌جناب مجتهد
رد بر ما رد بر حكم خداست       ** * **      گر چه اصل اجتهادم از هواست
ز آنكه ظن مجتهد شد معتبر       ** * **      گر چه خالي باشد از نص و اثر
باشد اينسان شيوه اين گمرهان       ** * **      آن عيانشان باشد و اين يك نهان
جلوه در محراب و منبر ميكنند       ** * **      در نهان آن كار ديگر ميكنند
كار دين مصطفي را ساختند       ** * **      رايت رأي و هوا افراختند
هر چه او از علم حق بنياد كرد       ** * **      ظن مطلق آمد و بر باد كرد
دين پاكش را بظن آراستند       ** * **      گاه افزودند و گاهي كاستند
بسته شد از بس كه بر او برگ و ساز       ** * **      حاش لله گر شناسد دينش باز
استمداد از حضرت صاحب‌الامر عجل الله فرجه
اي امير منتظر اي دست حق       ** * **      اي ز تو ايجاد بعد و ما سبق
وي ز تو اين سقف گردون را مدار       ** * **      از وجودت فرش خاكي را قرار

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 453 *»

ذوالفقار خود برآور از نيام       ** * **      نيست گردان از جهان مشتي لئام
تا كه اين نوافسران بي‌سر شوند       ** * **      بار ديگر بر خر خودشان جهند
عالمي از لوث ايشان پاك كن       ** * **      پاك از اين ناپاكيان اين خاك كن
دين پاكت را برأي آغشته‌اند       ** * **      رأي خود بگرفته و دين هشته‌اند
هر يكي شرعي جدا ديني جدا       ** * **      برفشان يك آستين بهر خدا
هر چه محرومند از آن باشد حرام       ** * **      هر چه دست آيد حلال لاكلام
همچو گرگي كو فتد اندر رمه       ** * **      در ميان شيعيان تو همه
رخنه كرده جمله اندر خانمان       ** * **      الامان زين نابكاران الامان
جمله جان و مال ما صاحب شدند       ** * **      بلكه از ايمانمان طالب شدند
جان و مال ما همه اندر تلف       ** * **      حامي ديني نگاهي اين طرف
جلوه ده آخر رخ چون آفتاب       ** * **      تا كه خفاشان شوند اندر حجاب
آشكارا كن يد بيضاي خويش       ** * **      بهر اين فرعونيان كفر كيش
يك زمان افكن عصاي موسوي       ** * **      تا ببلعد سحرهاي معنوي
سحر اين فرعونيان باطل كند       ** * **      ريشه اين نابكاران را زند
جانمان گردد خلاص از شرشان       ** * **      دينمان ايمن شود از ضرشان
جملگي در دين تو اندر لعب       ** * **      عالمي از شر ايشان در تعب
گر بكوچه بگذرد شاه عسوف       ** * **      بچگان گردند از سهمش مخوف
جمله آلات لعب پنهان كنند       ** * **      مدعي و مدعي يكسان شوند
حق و باطلشان همه باطل شود       ** * **      اصل تنخواه و طلب عاطل شود
چونكه جد ظاهر شود اندر مصاف       ** * **      هزل را نبود مجال اختلاف
در بيان احوال عالم هنگام ظهور آن حضرت
اي خوش آن روزي كه شه ظاهر شود       ** * **      سر جدش همچو خور باهر شود
تا چو خفاشان گريزد هزلها       ** * **      نيست گردد اختلاف جهلها

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 454 *»

پرده برگيرد ز رخ پروردگار       ** * **      تا عيان بينند روي پرده‌دار
برفشاند سبحه خود ذو الجلال       ** * **      در جهان ظاهر شود سر جمال
محو سازد از جهان موهوم را       ** * **      صحو سازد از كرم معلوم را
بردرد از روي خود استار خويش       ** * **      تا عيان سازد همه اسرار خويش
قطع سازد رشته اين پود و تار       ** * **      در جهان بي‌پرده آيد پرده‌دار
نور حق بنمايد از صبح ازل       ** * **      جلوه‌گر گردد خداي لم‌يزل
بركند از جانش جامه خاك را       ** * **      بردرد نه پرده افلاك را
از مثال و از هيولي بگذرد       ** * **      از مقام طبع و نفس او بر پرد
پاي نسيان بر سر جانش زند       ** * **      تار و پود عقل را بر هم كند
بنگرد در عالم اكوان بنور       ** * **      منطفي سازد مصابيح شعور
فاش بيند جلوه دلدار را       ** * **      هم بچشم يار بيند يار را
سر وحدت بيند اندر كاينات       ** * **      جلوه‌گر بيند رخش اندر صفات
جز جمال يارش نايد در نظر       ** * **      جز كمال يارش نايد در بصر
سربسر بيند جهاني متحد       ** * **      مؤتلف بيند ابا هم ضد و ند
تا ببيند نفي اجبار و قدر       ** * **      سر بين او را درآيد در نظر
عالمي بيند همه عين كمال       ** * **      كآشكارا گشته از نور جمال
هشته هر چيزي بجاي خويشتن       ** * **      هر كسي در حد خود دارد وطن
هر كسي در منزل و مأواي خويش       ** * **      نه تواند پستر آيد نه به پيش
گر شود يك موي آن كس پيش و پس       ** * **      يا كند تغيير وقتش يك نفس
عالمي ز آن پيش و پس بر هم خورد       ** * **      رشته ايجاد از هم بگسلد
حكمت ايجادشان باطل شود       ** * **      عالم هستي همه عاطل شود
ز آنكه آن ميباشد از وضع حكيم       ** * **      اختلافش نيست جز صنع عليم
غير اينسان غير حكمست و كمال       ** * **      زشت باشد آنچه باشد جز جمال

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 455 *»

آنكه بر وضع جهان گيرد نكات       ** * **      مانده اندر اختلاف خلق مات
عيبها بر وضع عالم ميكند       ** * **      طعنها از جهل بر خلقت زند
آن نبي گفت اي خداي لايزال       ** * **      دارم از بيماري خود بس كلال
كاش بخشيديم از دار الشفا       ** * **      در مزاج از راه لطفت يك صفا
تا رهم از علت و رنجوريم       ** * **      كامران گردم دهي مسروريم
گفت حقش كاي نبي اين گفت چيست       ** * **      از مقامت اين سخنها دور نيست
آسمانها گشته در چندين سنين       ** * **      تا تو را دادم مصيبت اين چنين
در توصيف نفس اماره
نفس اماره چو آن كرم خلاست       ** * **      كز خرا ايجادش و اندر خراست
هر چه گردد زير و رو اندر خلا       ** * **      ميشود آلوده‌تر با آن خرا
هر چه مالد خويش را در آن ميان       ** * **      تا كند پاكيزه از آن جسم و جان
ميشود آلوده‌تر با اصل خويش       ** * **      جفت آن گردد همي از پيش بيش
زي كه نايد از كثافت جز كثيف       ** * **      كي برآيد از خرا نوري لطيف
گر تو را از اين بيان باشد انف       ** * **      يك دمي بنگر بخود از آن طرف
چبود اين تن غير خيكي پر خرا       ** * **      العياذ بالله ار گردد ملا
عالمي را گند آن پر ميكند       ** * **      هر كه بشمد دست بر بيني زند
چبود اين لحم و عظام و اين جلود       ** * **      غير شيره خرء كو يابد جمود
شيره خرء است و يك دم بي‌خرا       ** * **      ني تواند زيستن اين بي‌نوا
گر دمي خالي شود خيكش از آن       ** * **      ميشود در هر تل و صحرا روان
كاي مسلمانان بغور من رسيد       ** * **      خيك من خالي شد از خرء پليد
اي مسلمانان فغان از هجر آن       ** * **      خيك خالي شد امان از هجر آن
هر كسي خيك مرا پر ز آن كند       ** * **      جان خيكي را ز مردن ميخرد
ميرود از تن قوي از جانت صبر       ** * **      گريه سرگيري همي مانند ابر

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 456 *»

مي‌نشيني بر سر هر كوچه زار       ** * **      كاي جوان رحمي باين خيك من آر
هر كه بيني از مهان و از كهان       ** * **      خيكها هستند مملو از گهان
كبر ورزد آن يكي كان خيكها       ** * **      نان دارند و من ارز و ديكها
پس رويد اي خيكها از پيش من       ** * **      كز برنجين چرب باشد ريش من
من همان خيكم كه هر شب خرء وي       ** * **      از لحوم است و فشرده‌ها و مي
عرشها سازيد و بگذاريد اريك       ** * **      گسترانيد اندر آنجا فرش نيك
تا گذارم خيك خود را با جلال       ** * **      با مطرز خيكهاي با جمال
دور گردد خيكهاي مندرس       ** * **      چونكه نبود خيكهاشان منطرس
آن يكي گويد كه هستم بي‌عديل       ** * **      در كمال حسن و قامت بي‌مثيل
گند من در خيك من باشد مصون       ** * **      از مساماتش عرق نايد برون
خيك اين و آن همي گنديده است       ** * **      از مسامش شيره‌ها پاليده است
آن يكي نالد كه خيكم سرد شد       ** * **      و آن يكي نالد كه رنگش زرد شد
آن يكي نالد كه خرءم شد روان       ** * **      و آن يكي گويد گره كرد آن ميان
چون بعبرت بنگري اندر جهان       ** * **      اين چنين بيني جميع مردمان
باقي مردم قياس از اين بگير       ** * **      جملگي در قيد اين خيكند اسير
گر بخواهم شرح هر يك را كنم       ** * **      بايدم ز آن عالمي بر هم زنم
ديده بگشا و تواضع پيش گير       ** * **      جملگي در قيد خرآنيم اسير
جسم اين و جان بخار اين بود       ** * **      كاندر اين تن حاكم و فاعل شود
پس چه باشد نفس جز كرم خلا       ** * **      گر نگردد نور حقش رهنما
زين تن و جان كثيف آيد چه چيز       ** * **      قدر خود ميدان و بس كن اين ستيز
هر زمان گوئي چنين بايد شوم       ** * **      سوي عرش الله مي‌بايد روم
بايدم گشتن ولي ممتحن       ** * **      ميشوم مرآت نور ذو المنن
بس كن اين افسانها اي كرم بس       ** * **      قدر خود بشناس و كوته كن نفس

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 457 *»

واگذار اين ادعاء خام را       ** * **      با مقام انس چه انعام را
دان يقين كز تو نيايد هيچ كار       ** * **      منتظر شو بهر فضل كردگار
تا چه باشد مقتضاي حكمتش       ** * **      باشد آيا شامل آيد رحمتش
ارتياضت كمترك اندوختن       ** * **      جد تو آلودگي جان و تن
گر هزاران برجهد كرم خلا       ** * **      از مقام خود نيابد اعتلا
گوئيا مي‌بينم آن مغرور مرد       ** * **      كز بيان حكمتينم سخره كرد
كاين چه نوع حكمتست از نيك مرد       ** * **      لغو گفته آنكه اين اشعار كرد
كرمكا اين وصف خيك تو بود       ** * **      چونكه آيد در بيان منكر شود
ور نه زن دستي تو بر طبل شكم       ** * **      بين چه سان مملو بود تا پيش فم
حكايت سؤال و جواب پسر و پدري براي عبرت
آن پسر زد دست بر خيك پدر       ** * **      يافت آنرا پر ز چيزي تا بسر
گفت بابا چيست در اين خيك پر       ** * **      كز بزرگي گشته چون كرش شتر
گفت گه باشد در اين خيك اي بني       ** * **      كه بر آن اين پوستها گرديده طي
گفت كي خوردي تو اين گه اي پدر       ** * **      گفت اين گه هست ز آن شهد و شكر
چونكه يكدم مقترن با مرد شد       ** * **      زين سبب گنديده‌بو و زرد شد
پس چو اكسير گهند اين خيكها       ** * **      گه نمايند اين متاع نيكها
گر دمي در خيكشان گردد عبير       ** * **      ميشود گنده‌تر از خرء حمير
گر تو را از اين مقام است اعتلا       ** * **      بايدت كردن حذر زين خيكها
تا نسازندت چو خود رجس و كثيف       ** * **      همچو آن نيكو غذاهاي لطيف
زين سبب لاتركنوا فرموده حق       ** * **      تا نگردي مقترن با اهل دق
صحبت نيكانت از نيكان كند       ** * **      عشرت نادان تو را نادان كند
باد اگر بر مشك و بر عنبر وزد       ** * **      عنبرين گردد چو ز آنجا بگذرد
ليك اگر بگذشت از روي نتن       ** * **      ميشود گنديده همچون اوش تن

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 458 *»

ساعتي گر ايستي بر اخگري       ** * **      با سيه جامه از آنجا بگذري
گر بعطاران دمي گردي قرين       ** * **      جامه‌ات گردد چو ايشان عنبرين
پس حذر كن تا تواني زين خسان       ** * **      تا نسازندت چو خود آن ناكسان
هر كه همش روز و شب اشكم بود       ** * **      قيمتش آن است كز وي ميرود
در بيان حالت اهل حق در ميانه مردم
ليك آن قومي كه شد حق همشان       ** * **      بهر حق شد كل كيف و كمشان
جان ايشان مرتبط شد با غيوب       ** * **      كسب اخلاق خدائيشان خطوب
از علوم حق بود ارزاقشان       ** * **      سوي عليين بود اشواقشان
رسته باشند از صفات عنصري       ** * **      بسته‌اند ايشان بچرخ چنبري
پاك باشد دينشان زين رجسها       ** * **      برترند ايشان ز لوث نجسها
گر چه بيني چون تو در اسواقشان       ** * **      ليك نبود همچو تو اشواقشان
گر چه چون مردم گهي اكلي كنند       ** * **      ليك ايشان مثل اين مردم نيند
اكل ايشان قوت جانشان شود       ** * **      اكل مردم مايه خذلان شود
چون نهان در جسم ايشان جان بود       ** * **      هم عيان از جانشان جانان بود
جسم خاكي مركبي باشد جدا       ** * **      جان علويشان كجا اين تن كجا
جان بوند ايشان و ايشان جان بود       ** * **      جسم ايشان مركبي حيوان بود
مالك روحند ني مملوك تن       ** * **      گر چه دارد جانشان در تن وطن
گوهر شب‌تاب را از گل چه باك       ** * **      چون بود از لوث گل صافي و پاك
ليك تو چون گاو بحري پرده‌بين       ** * **      چون نبيند گوهرش گردد غمين
گردد او اندر جزيره مضطرب       ** * **      چون ببيند كار گوهر منقلب
غير گل نايد ورا اندر بصر       ** * **      چون چو بازرگان نبد اهل خبر
ليك بازرگان چو داند كان بقر       ** * **      هست از احوال پنهان بي‌خبر
گوهرش را زود آلايد بطين       ** * **      تا نگردد جلوه گوهر مبين

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 459 *»

اين بقر در قيد گل گردد اسير       ** * **      واله و حيران شود در آن جزير
چون نيابد گوهر شب‌تاب خويش       ** * **      داخل دريا شود با جان ريش
چونكه شد مأيوس و در دريا فتاد       ** * **      آمد آن افسونگر و گل را گشاد
گوهر انسان بگل اندوده است       ** * **      ز آن بجهل جاهلان افزوده است
هر زمان گويد كه اني مثلكم       ** * **      اينت جامه اينت دامان اينت كم
شخص جاهل همچو آن بحري بقر       ** * **      غير گل نايد ورا اندر نظر
حكم گل جاري كند بر آن گهر       ** * **      ميشود از نور پنهان بي‌خبر
نور نيكان را قياس از خود كند       ** * **      طعنه‌هاي خويش را بر او زند
جاهلا جان دارد او در اين وحل       ** * **      باشد اندر جان او نور ازل
نور حق را تو قياس از خود مگير       ** * **      نيست جان پاك اندر خاك اسير
اين قياست ارث شيطاني بود       ** * **      اين قياس اسباب حيراني بود
گفت آدم از گل و من ز آتشم       ** * **      نيست لايق پيش او ذلت كشم
كبر ورزيد او ز امر كردگار       ** * **      ترك سجده كرد و ز آن شد نابكار
گر بديدي چشم شيطان جان وي       ** * **      ميشدي از ديد او آن كبر طي
آوريدي سوي آن درگه نماز       ** * **      مي‌نهادي بر درش روي نياز
اعبدوني گر تو را ايمان بود       ** * **      مذهب لاتعبدوا الشيطان بود
سجده آور سوي آن درگه بذل       ** * **      تا كه خار نفس بار آرد چو گل
ز آن جهت فرمانبر رحمان شوي       ** * **      سجده كن تا عاصي شيطان شوي
همچو بازرگان شوي اهل نظر       ** * **      نه چو گاو بحر گردي بي‌خبر
ور شوي جامد تو اندر خاك و گل       ** * **      ميشود خيكت تهي از جان و دل
ور نبيني از نكويان غير تن       ** * **      همچو شيطان اوفتي اندر محن
جان نبيند غير جان تن غير تن       ** * **      جان تو را سر از نهان تن از علن
اهل ظاهر چشم ظاهر بازشان       ** * **      اهل باطن نور حق دمسازشان

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 460 *»

اي بسا با چشم و با گوش و زبان       ** * **      صم و بكم و عمي باشد وصفشان
اين مدارك كوه‌هاي جان بود       ** * **      جان از آنها ناظر پنهان بود
اي بسا داري كه دياريش نيست       ** * **      اي بسا روزن كه نظاريش نيست
نه ز هر سوراخ شخصي ناظر است       ** * **      اي بسا روزن كه چون جحر خر است
مقصدم ني جان حيواني بود       ** * **      بل مرادم جان ايماني بود
جان حيوان گر چه دارد برتري       ** * **      بر گلين بنياد جسم عنصري
ليك آن هم خانه پنهان بود       ** * **      كو محل جان ايماني شود
جان حيوان خانه در خانه است       ** * **      بهر ايمان همچو تن كاشانه است
غافلان خوانده است حق انعام را       ** * **      مثل ايشان خوانده قوم عام را
چونكه اندر جانشان نبود كسي       ** * **      غافلند ايشان ز جان هر كسي
كاملان را همچو خود بينند خوار       ** * **      نيست اين تن را ابر ما افتخار
ميخورد چون ما و آشامد چو ما       ** * **      ميرود هر روز در بازارها
از چه بايد ما مطيع او شويم       ** * **      هشته راه خويش از راهش رويم
ما چو او و او چو ما جسمي گلين       ** * **      از چه رو سازيم خود را ما رهين
او چو ما هم طالب ملك است و مال       ** * **      نيست فرقي بين ما در همچو حال
جاهلا اين نور علييني است       ** * **      نه همين جسمي كه تو مي‌بيني است
در بيان بعضي افكار عاليه خود
بر خري بودم شبانگاهي سوار       ** * **      او بظاهر من بباطن پي‌سپار
ناگهان آمد بيادم اين خبر       ** * **      پند گيرد مرد راه از هر خبر
گفتم آيا چيست پندم زين ركوب       ** * **      زين خر و زين راه يا غيب الغيوب
آمد الهامم ز خلاق عليم       ** * **      كين مثال عقل و نفس است اي حكيم
خر مثال نفس و راكب عقل اوست       ** * **      مغز باشد راكب و مركوب پوست
گر كني خر را تو ارخاء عنان       ** * **      سر كند در خان و مان مردمان

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 461 *»

سر كند هر جا كه بيند آخوري       ** * **      برجهد هر جا بود ماده خري
هر كجا زرعي ببيند با صفا       ** * **      ميزند از شوق خود خرغلطها
مي‌شتابد هر كجا با عر و تيز       ** * **      ميل كره جفته‌زن با صد ستيز
راكب بيچاره دايم در هراس       ** * **      هاج و واج و مضطرب ز آسيب ناس
آن يكي دشنام گويد كي جسور       ** * **      عورت است اينجا مگر هستي تو كور
آنش از چوپ و كتك سازد جريح       ** * **      آن دلش از لون ميسازد قريح
آن يكي خنجر زند بر جسم او       ** * **      آن ابر رويش بيندازد خيو
ز آتش مركوب راكب سوخته       ** * **      گر چه خود بر جان خود افروخته
هر چه بيند آدمي از نوش و نيش       ** * **      يافتست او را هم از اعمال خويش
گر نيندازي عنان نفس خويش       ** * **      كي شود از شر او جان تو ريش
كي جهد بر عورت همسايگان       ** * **      كي نمايد غصب حق اين و آن
كي بدوزد چشم بر نامحرمي       ** * **      كي بدزدد مال اين و آن همي
كي شود از شر مردم مضطرب       ** * **      از كجا جان تو گردد منقلب
چون بيندازي عنانش را بسر       ** * **      لاجرم خودسر شود مانند خر
ميجهد بر عورت و بر مال خلق       ** * **      تا منغص سازد او احوال خلق
چون بتنگ آيند مردم لاجرم       ** * **      بهر دفعت هر يكي بنهد قدم
جسم و جانت را همي سازند زار       ** * **      ميشوي از ضرب و شتم خلق خوار
پس بكش اي جان عنان نفس خويش       ** * **      تا نگردي از دفاع خلق ريش
در بيان تربيت نفس
باز گفتم گاه باشد خر چموش       ** * **      آمد از غيبم دگر باره سروش
كين چموشي جمله از خورد است و خواب       ** * **      خر چو خورد و خفت ميگيرد شتاب
عاجز آيد راكب از امساك او       ** * **      ميكشد او را ز مستي كو بكو
چونكه گردد خر چموش و با شتاب       ** * **      هوش دار و كم كنش از خورد و خواب

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 462 *»

گر ببيني نفس را مست و خراب       ** * **      كم كن از وي جرعه جرعه از شراب
باده‌اش باشد متاع اين جهان       ** * **      كه ربايد عقل و هوشش را ز جان
نفس چون گردد چموش از خورد و خواب       ** * **      كي توان امساك او اندر شتاب
ميدود بيخود سوي ايذاء خلق       ** * **      ميكشد جان را بسوي جلق و دلق
صدمها آيد بجانش ز آن سبب       ** * **      كو فتد ز آن صدمها اندر تعب
چونكه آيند از فسادش در ستوه       ** * **      خلق گرد آيند حتي يدفعوه
اوفتد بشكسته سر آزرده جان       ** * **      خوار و زار و مفتضح اندر جهان
هوش دار و كم كن از تن خورد و خواب       ** * **      تا نيفتي از چموشيش بتاب
باز گفتم بلكه شد ذاتش پليد       ** * **      از رياضت حاصلي نايد پديد
با وجود جوع و زخم و لاغري       ** * **      كم نسازد يك سر جو از خري
هاتف غيبم دگر الهام كرد       ** * **      كز خري عاجز نيايد هيچ مرد
جان خود نتوان فداي خر نمود       ** * **      چون نشد اصلاح خر برنه قيود
گير افسار و در اصطبلش ببند       ** * **      با غل و زنجير و پابند و كمند
در برويش بند و راحت شو ازو       ** * **      جان خود را خر ز شر اين عدو
خر براي تو است ني تو بهر خر       ** * **      جان خر بفروش و جان خويش خر
چون نشد اصلاح اين نفس شرير       ** * **      وز اذيتهاش نتواني گزير
افكنش در خانه و در را ببند       ** * **      تا نباشد هيچكس را زو گزند
هر چه خواهد بر هوا جفته زند       ** * **      دست و پاي خويش با دندان كند
خويشتن را افكند اندر نصب       ** * **      تا برآيد جانش از رنج و تعب
تا شوي ايمن ز شر آن پليد       ** * **      گر بميرد اي خوشا آن صبح عيد
كف‌زنان و پاي‌كوبان گو بخلد       ** * **      خر بمرد و خر بمرد و خر بمرد
در بيان موت اضطراري و اختياري و كيفيت حصول موت اختياري
اين خر تن را دو نوع مردنست       ** * **      اضطراري و اختياري احسن است

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 463 *»

گر بميرد اين خر تن ز اختيار       ** * **      بهتر است از آنكه ميرد ز اضطرار
اضطراري هر كسي را حاصل است       ** * **      هر كه مرد از اختيار او كاملست
نيست ممكن كشتن نفس شرير       ** * **      جز بسيف الله يعني ظل پير
ذوالفقار است او و نفست چون يهود       ** * **      از دم او كي تواند جان ربود
ور نباشد ذوالفقار حيدري       ** * **      چون درآئي در مصاف خيبري
خود يهودي بي‌هداي آن سند       ** * **      خيبري كي خيبري را ميكشد
حيدري ميبايد اندر اين مقام       ** * **      تا كشد نسل يهودان را تمام
حيدر است آن شيخ و نفس تو يهود       ** * **      حيدري بايد كه تا بكشد يهود
كي خري بي‌رايضي گيرد ادب       ** * **      رايضي ميبايدت از فضل رب
جستن رايض نباشد شأن خر       ** * **      كي ز خر آيد بغير از عر و عر
گر هزار انسان و حيوان بگذرد       ** * **      خر بسوي هيچيك ز آن ننگرد
تا از آنجا بگذرد مثلش خري       ** * **      جحر را بو كند چون بنگري
گر خري بيند بره يك خرسوار       ** * **      با سواره نبود او را هيچ كار
خر چه داند عالمست او يا جهول       ** * **      حاكم است او يا رعيت يا رسول
از كجا مي‌آيد و سوي كجا       ** * **      ميرود شاه است خود او يا گدا
گر بدي بر اين خرك هم كس سوار       ** * **      او بديدي آن سواره ره‌سپار
او بدانستي كه حر يا بنده است       ** * **      از كجا سوي كجا پوينده است
خر مثال تن بود راكب چو جان       ** * **      تن كجا آگاه باشد از روان
گر تو را جان بودي اندر اين بدن       ** * **      او بديدي جان هر كس را بتن
تن نبيند غير تن جان غير جان       ** * **      چشم تن تن‌بين و چشم جان روان
چشم حق بايد كه حق‌بيني كند       ** * **      اعرفوا الله بالله از اين دم زند
بر نبي كي جز نبي بينا شود       ** * **      بر علي كي جز علي آگا شود
خود ولي را كي شناسد جز ولي       ** * **      هم دلي بايد كه بشناسد دلي

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 464 *»

تا نباشد مدرك و مدرك جنيس       ** * **      كي شود مدرك ابا مدرك انيس
تن ز ظاهر جان ز اسرار نهان       ** * **      زين سبب تن كور شد از ديد جان
گر وزد باد عصوف كوه‌كن       ** * **      جز غبار از وي نبيند چشم تن
گر از او پرسي كه دلبر چون بود       ** * **      گويد او سيمين تن و گلگون بود
چون نباشد مدركش جز رنگ و بوي       ** * **      نايد اندر چشم او جز روي و موي
روح حق كرد از رهي روزي گذار       ** * **      ديد آنجا جيفه افتاده خوار
هر يك از اصحاب بيني را ببست       ** * **      كين عجب مردار بدبويست و پست
گفت روح‌الله ببينيد اين عظام       ** * **      چون سفيد است و لطيف است و تمام
نيك بود و نيك‌بين و نيك ديد       ** * **      عيب‌دارش عيب‌جو گشت و رميد
هر كسي همجنس خود بيند مدام       ** * **      چشم ناقص ناقص و كامل تمام
چون بظن بد بشد قلبي مشوب       ** * **      حسنهاي خلق ميگردد عيوب
چون بحسن ظن ببيني در جهان       ** * **      عيبها حسن آيدت در چشم جان
گفت خواجه بنده‌اش را كي فلان       ** * **      اين طلب را رو بگير از آن جوان
رفت و آمد باز بعد از خاكبوس       ** * **      گفت اين مسكين ندارد يك فلوس
معسر است و نيك نبود زجر او       ** * **      چون كنم چون نبودش آبي بجو
خواجه چون بود از قضا مردي حكيم       ** * **      گفت بي‌چيزي تو را كرده رحيم
تو بچشم بيفلوسي ديده       ** * **      زين سبب با او مدارا كرده
چند درهم دادش و گفتا كه هين       ** * **      رو طلب را گير از آن مرد مهين
رفت و هر چند آن جوان آرم نمود       ** * **      آن دراهم حسن ظن او ربود
گفت كبود آنكه درهم نبودش       ** * **      وام را با ضرب و ظنه بستدش
چون بچشم مال سويش بنگريد       ** * **      حسن ظن فقر از قلبش پريد
اين صفتها همچو عينكهاستي       ** * **      ديده از هر عينكي بيناستي
رنگ اشيا رنگ عينكها بود       ** * **      ديده‌ات از اين حجب بينا شود

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 465 *»

چونكه شد محجوب اندر آن حجاب       ** * **      رنگ اصلي ميرود اندر غياب
ميكند انكار رنگ واقعي       ** * **      آنكه عينك گشت او را مانعي
چشمشان بينا ولي لايبصرون       ** * **      گوششان شنوا ولي لايسمعون
ز آنكه بگرفتند عينك از لجاج       ** * **      يافت محسوسات ايشان اعوجاج
محتجب گشتند از ادراك حق       ** * **      چون ز لج بر چشمشان بودي طبق
آنكه نبود بر دو چشمش عينكي       ** * **      صورت واقع ببيند بيشكي
چونكه با عينك شنود از او كلام       ** * **      كرد تأويلش چو ديدش ناتمام
آنكه عينك از طبيعت يافته       ** * **      گفت تب از خلط عينك تافته
در استشهاد بمضمون بعض احاديث
آن يكي ديدش زني كباسه نام       ** * **      ام‌ملدم كنيتش صاحب كلام
روبروي او تكلم مينمود       ** * **      چونكه بر ادراك او پرده نبود
محتجب تأويل كرد اين گفتگو       ** * **      چون نميديد ام‌ملدم روبرو
آن يكي قرآن را ديدي كلام       ** * **      آن يكي ديدي مر او را چون غلام
آن يكي ديدي زمين و آسمان       ** * **      آن يكي ديدش عجوزي چون زنان
مرگ را ديد آن يكي ازهاق جان       ** * **      آن يكش ميديد شخصي را عيان
آن يكي ديدي منافق را بهيم       ** * **      آن يكي ديدي باو وجهي كريم
آن يكي كفار را ديدي نبات       ** * **      آن يكي بيند علي خير الصفات
آن يكي فساق را ديدي جماد       ** * **      آن يكي ديديش از اهل وداد
آن يكي اعمال را ديدي جسوم       ** * **      آن يكي ديديش اعراض و رسوم
آن يكي گويد نبينم غير ذات       ** * **      آن يكي گويد نبينم جز صفات
آن يكي نايد بچشمش غير حق       ** * **      آن يكي گويد نبينم جز طبق
هر كه را ادراك باشد بي‌نقاب       ** * **      باطن اشيا ببيند بي‌حجاب
پرده هر كس را بود بر چشم و گوش       ** * **      منصبغ گردد از او ادراك و هوش

 

«* مكارم الابرار فارسي جلد 14 صفحه 466 *»

نايد از اشياش رنگي در نظر       ** * **      جز همان صبغي كه دارد در بصر
پرده‌ها باشد ز انواع كثير       ** * **      پرده عادات و طبع ناگزير
پرده ناموس و شهوات و غضب       ** * **      پرده آلات و آلات سبب
پردهاي جسم و اعراض و مثال       ** * **      پردهاي جوهر و طبع و خيال
پرده عقل و فؤاد است و حيات       ** * **      پرده اسم و مسمي و صفات
مجملا هر چت كه باشد غير حق       ** * **      پرده است و هست بر چشمت طبق
تا نسازي هتك اين استار را       ** * **      كي تواني ديد آن اسرار را