جواب سؤالات
مرحوم حاج ميرزا محمد مهدي طباطبايي نائيني
از مصنفات:
عالم ربانی و حکیم صمدانی
مرحوم آقای حاج محمد باقر شریف طباطبایی
اعلی‌الله مقامه
«* رسائل جلد 2 صفحه 112 *»
بسم اللّه الرحمن الرحيم
الحمد لله الذي احكم لنا الدليل و يسر لنا السبيل بارسال رسول افصح و اشرف و اكرم و ارحم من جميع الرسل9 و تيسير سبيل اسهل من جميع السبل و قد قطع الاعذار@الاعتذار خ‌ل@ من كل معتذر و كشف النقاب عن وجه ما اراد عزيز مقتدر فلعنة اللّه علي من خالفه عامداً و عانده جاهلاً.
اما بعد فيقول العبد الخاسر محمّد الباقر ان مولي الولي و السند السني و السيد البهي الزكي التقي النقي الحاج ميرزا محمّد مهدي الطباطبايي النائيني سلّمه اللّه و ابقاه و ايَّده لما يتمناه بحرمة اجداده الطيبين الطاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين ارسل الينا مسائل و طلب منا الجواب بالدلائل و قد علم سلمه اللّه اشتغالنا بامور متزاحمة كالسحب المتراكمة و قد ضاق المجال عن تفصيل ما في البال في مثل تلك الاحوال(الحال خ‌ل) و لكنه سلمه اللّه بحسن طينته و ذكاوة طويته قد اراحنا عن التطويل بالقليل و خير الكلام ما قل و دلَّ لمن اراد الحق و وصل و ان ضل عنه من ضل ان هم الاّ كالانعام بل هم اضلّ اولئك هم الغافلون و قد اعتبر و تذكَّر من تذكَّر فماتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون.
| علم المحجة واضح لمريده | و اري القلوب عن المحجة في عمي | |
| و لقد عجبت لهالك و نجاته | موجودة و لقد عجبت لمن نجي |
سنة اللّه التي قد خلت من قبل فلنتجد لسنة اللّه تبديلاً و تحويلاً فأوردت عباراته الشريفة ما هو المقصود جوابها و كشف نقابها و اودعت ساير عباراته اللطيفة في مخازن صدورنا.
«* رسائل جلد 2 صفحه 113 *»
فقال سلمه اللّه بالفارسية: مجدداً در امر معاد عرض ميكنم كه خلاصه مطلب اين است كه آنچه به ضرورت دين و مذهب فهميده كه بايد در روز قيامت ارواح با اجساد برگردند و مردم از قبور خود بيرون بيايند چنانچه كه اگر كفن مرده نجس باشد در قيامت نجس نخواهد بود و آقاي مرحوم روحي لتربته الفداء ميفرمايند در كتاب رجوم الشياطين: و مما ثبت من الدين و عليه اجماع المسلمين ان المعاد جسماني تا اينكه ميفرمايند: و يجدد الابدان في التركيب من الارض فيتركب تلك اللحوم و العظام تا اينكه ميفرمايند: و كل قول في المسألة ليس لفظه هذا و مآله الي هذا و ظاهره هذا فهو مخالف للكتاب و السنة و قائله كافر بالله سبحانه البتة و طوري كه دعاگو از افواه بعضي از رفقا شنيدم و از فهم قاصر خود از بعضي كتب فهميدم غير از اين است، چنانكه يكي از رفقا گفت كه قبر مؤمن دل مؤمن است اين حرفها باعث پريشاني حواس من شده است استدعا دارم كه بفرماييد كه قبر كدام قبر است و جسد آخرتي چه جسد است و چه طريق آن از قبر بيرون خواهد آمد و روح كدام و جسد كدام به چه خاكي خاك ميشود و مجدداً تركيب ميشود و آن استخواني كه خدا در قرآن ميفرمايد و آقاي بزرگوار در رجوم الشياطين فرموده چه استخواني مراد است استدعا دارم كه حاق مسأله را بفرماييد و بفرماييد آنچه را كه در قبر ميگذارند بيرون ميآيد يا خير؟ همين قبر خاكي كه از عناصر اين عالم است.
عرض ميشود: كه اولاً بدانيد كه اغلب وساوس از ندانستن تكليف حاصل ميشود كه اگر در مزاج سودائي هم غالب باشد با دانستن تكليف سوداي صرف نميتواند احداث وسواس كند مگر آنقدر سوداي غير طبيعي غالب شود كه نگذارد شخص تحصيل علم كند پس سعي بايد كرد در دانستن تكليف تا وساوس زائل شود پس بدانيد كه لايكلف اللّه نفساً الاّ وسعها. و الوسع دون الطاقة دليل عقلي است كه در نقل وارد است پس بدانيد كه
«* رسائل جلد 2 صفحه 114 *»
هرچه را نميدانيد در امان الهي هستيد و از شما مؤاخذه نخواهد كرد كه چرا ندانستيد مگر آنكه مجملي را به شما گفته باشند و گفته باشند تفصيل را از اهل ذكر سؤال كنيد مثل آنكه مجملاً به شما گفته نماز واجب است و لكن مسائل جزئيه آن را كه نميدانيد گفته سؤال كنيد تا بدانيد اما چيزي را كه خداوند عالم جلّشأنه نخواسته كه بدانيد و تكليف دانستن آن را به شما نكرده بدانيد كه مؤاخذه در ندانستن شما نيست و اي جهل لايسعه جودك از فقرات دعاي ابوحمزه ثمالي است كه مطابق است با آيه شريفه لايكلف اللّه نفساً الاّ ماآتاها كه همه اينها مطابق است با دليل عقل صريح كه تكليف به مالايطاق قبيح است و از خداوند عالم جلّشأنه صادر نشود.
پس بدانيد كه چنانكه معاد جسماني در اسلام به حد ضرورت رسيده كه بدنها زنده ميشوند تصفيه آن بدنها از اعراض و امراض هم به حد ضرورت رسيده كه تصفيه ميشوند و به حد ضرورت رسيده كه ابدان با حالت امراض و اعراض دنيويه كه مآل آنها به فنا و موت بود محشور نميشوند و با حالت استسقاء و ساير امراض بلكه با حالت پيري و خرافت محشور نميشوند پس اگر كيفيت تصفيه را كسي ندانست مؤاخذ و معاقب نخواهد بود بلكه همينقدر كه اعتقاد به معاد جسماني دارد ايمان او محفوظ است اگرچه كيفيت ازاله اعراض و رفع امراض را نداند مانند اينكه در همين دنيا هم علم به اعراض و امراض و كيفيت ازاله و رفع آنها مخصوص اطبا و مجربين است و ساير مؤمنان كه طبيب و مجرب نيستند نمي‌دانند و ايمان ايشان محفوظ مانده بلي اگر كسي انكار معاد جسماني كرد كافر است چنانكه اگر كسي انكار ازاله اعراض و رفع امراض را در آخرت كرد كافر است چرا كه هردو انكار ضرورت اسلام و ايمان است. اين بود مختصري نافع از براي رفع وساوسي كه در اين باب عارض خاطر عاطر آن جناب شده كه بدانيد در ندانستن كيفيت تصفيه كدورتي از براي ايمان آن جناب نخواهد بود.
«* رسائل جلد 2 صفحه 115 *»
اما چون بخصوص اصرار فرموديد كه حاق بدن اصلي انسان را عرض كنم تا تميز دهيد آن اصل را از عوارضي كه در اين دنيا عارض او شده و رفع تنافي ظاهر از بعضي كلمات كه در كيفيت تصفيه گفته شده بشود، پس عرض ميكنم كه خداوند عالم جلّشأنه فرموده: مثل الحيوة الدنيا كماء انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض فأصبح هشيماً تذروه الرياح و فرموده: فاما الزبد فيذهب جُفاءً و اما ما ينفع الناس فيمكث في الارض پس بدانيد كه كيفيت و صفت حيات دنيا اين نباتاتي است كه در نظر است كه چند صباحي زندهاند و بعد ميخشكند و ميميرند و هشيم ميشوند و آن آبي كه از آسمان نازل شده و مخلوط به آنها شده و باعث زندگي آنها گرديده در آنها پنهان است و پيدا نيست و دليل بودن آب در نباتات روييدن آنها است اگرچه پيدا نيست حتي آنكه بعد از خشك شدن هم آب آسماني در اندرون حبوب و تخمهاي آنها هست اگرچه پيدا نيست و دليل بودن آب آسماني در آن حبوب و تخمها اين است كه چون زراعت شود برويد و آنگاه آب آسماني در آنها نيست كه بپوسد و آن آب آسماني از بدن آنها بيرون رود.
پس بدانيد كه بدن اصلي انساني مانند آب آسماني است كه در اين بدنهاي دنيويه پنهان است و آن آب، آب آخرت است كه نطفه انساني از آن آب به عمل آمده و آن آب از شجره مزن چكيده و به آسمانها رسيده و به همراه باران نازل شده و در گياهها مخلوط شده و هركس خورد گياهي را آن نطفه اصلي به واسطه غذاها ميرود به صلب او و از آنجا ميرود در رحمي از ارحام و يصوركم في الارحام و در هر حالي در وقايهاي است و آن وقايه ظرف او است از براي حفظ او و آن ظرف عرض او است كه چون منتقل شود به ظرفي ديگر آن ظرف را بيندازد و خلقتم للبقاء لا للفناء و انما تنتقلون من دار الي دار پس هرجا كه گفتهاند فلان چيز عودش عود ممازجه است و به آخرت عود نميكند مراد ظروفي است كه در يك حالي محل آن اصل بوده
«* رسائل جلد 2 صفحه 116 *»
و در هرجا كه گفتهاند خود آن بدني كه در دنيا است عود ميكند به آخرت آن بدني است كه از آخرت آمده و عود به آنجا ميكند و اگر از آخرت نيامده بود عود به آنجا معني نداشت و لكن از آخرت منتقل شده و آمده در گياهها داخل شده و از گياهها منتقل ميشود و به اصلاب داخل ميشود و از اصلاب منتقل ميشود و در ارحام داخل ميشود و از ارحام منتقل ميشود و در فضاي عالم ميرود و از فضاي دنيا منتقل ميشود و در قبور داخل ميشود و حالت او در قبر حالت حبوبي است كه از اشجار منفصل شده كه ظاهراً چنين مينمايد كه مانند ساير جمادات است و نموي در آن ظاهر نيست و لكن عقلاي عالم ميدانند كه چون حبوب را در خاك پنهان كني و آب دهي دوباره برويد پس حاق بدن اصلي در ظروف متعدده منتقل است و ميرود تا به آخرت ميرسد پس تا اين بدن ظاهري زنده است بدن اصلي در اين بدن پنهان است و چون اين بدن مرد بدن اصلي در آن بدن مرده مدفون است يعني پنهان است و بدن مرده را هرجا ببرند آن بدن اصلي هم به همراه آن ميرود چنانكه وقتي كه زنده بود هرجا ميرفت بدن اصلي به همراه آن ميرفت بدون تفاوت تا وقتي كه از قبر بيرون بيايد آنگاه خاك قبر از سر او بريزد و محشور شود و قبرها در جاي خود بمانند.
و معني قبر در همهجا آن جاي پنهان بودن آن بدن اصلي است كه آن ظروفي باشد كه بدن اصلي در آنها منتقل بود و از همه آنها منتقل شد تا به آخرت رسيد و آنجا وطن اصلي خود آن بدن اصلي است پس بدن اصلي در ميان قبرها مانند طلايي است برادهشده و در ميان خاكها ريختهشده كه چون خاكها را بيختند برادههاي طلا را جمع ميكنند و در بوته آب ميكنند و به قالب ميزنند آن وقت طلاي بيخاك ديده خواهد شد اما در وقتي كه مخلوط با خاكها ديده ميشد نه طلا يا مانند طلايي است كه آن را در تيزاب حل كنند كه تيزاب قبر شود از براي طلا و طلا پنهان شود در تيزاب و تيزاب ديده شود و طلا ديده نشود تا وقتي كه رسوب كند و آن را
«* رسائل جلد 2 صفحه 117 *»
در بوته ذوب كنند و به قالب ريزند آنوقت طلا ديده شود يا مانند قندي است كه در آب حل شود پس قند از هم بريزد و اجزاي آن از هم منفصل شود و بميرد و ديده نشود تا آنكه آن شربت قند را بجوشانند تا آبها بخار شود و قند در ميان ظرف بماند و بسا آنكه اگر قند را در ميان حوضي اندازند طعم قند هم در ذائقه معلوم نشود و لكن شخص عاقل ميداند كه قند در ميان حوض است و در جايي ديگر نيست اگرچه شكل قند با چشم ديده نشود و طعم آن با ذائقه معلوم نشود پس بسا جهالي كه نمي‌دانند قندي در حوض افتاده بگويند كه قندي در اين حوض نيست و بسا آنكه استهزاء كنند داناياني را كه ميدانند و ديدهاند كه قند در ميان حوض افتاده و بسا آنكه جهال قال قال كنند و به گمان خود استدلال كنند كه هيچ فرقي در ميان آب اين حوض و ساير آبها نيست چرا كه آنچه در اين حوض است در ساير حوضها از نهرها هم موجود است پس انكار ميكنند كسي را كه بگويد در اين حوض قند هست و در ساير آبها قند نيست اين است عادت آن كساني كه عقلشان تابع چشم ايشان است اما كساني كه چشمشان تابع عقلشان است ميدانند كه چون آب حوض را به تدبيري از قند جدا كردي به جوشانيدن يا ساير تدبيرات قند بيكم و زياد در حوض بماند فاليوم الذين آمنوا من الكفار يضحكون اگرچه قبل از امتحان جماعت كفار استهزاء ميكردند و اللّه يستهزيء بهم و يمدّهم في طغيانهم يعمهون باستدلالهم و قيل و قالهم.
باري و در اين قبرها اثرها است در نعيم و آلام بدن اصلي پس قبري كه در جوار قبور مؤمنين واقع شود بسياري از آلام از او دفع شود و بسيار نعيم به او برسد پس چه خواهد بود اگر در جوار قبور انبياء: واقع شود و چه خواهد بود اگر در جوار قبور ائمه صلوات اللّه عليهم واقع شود و چه خواهد بود اگر در جوار سيد الشهداء صلوات اللّه عليه واقع شود رزقنا اللّه التمسك بتربته الطاهرة التي جعل اللّه فيها الشفاء من جميع الالام و الاسقام في الدنيا و الاخرة بحق صاحبها و بحق جده و ابيه و امه و اخيه و ساير
«* رسائل جلد 2 صفحه 118 *»
الائمة من بنيه و ساير مواليه سلام اللّه عليهم اجمعين. باري چون در عبارات مفصله آن جناب سؤالات مجملي بود كه در اين عبارات منقوله نبود اشاره به جواب آنها شد تا خود آن جناب بدانند آن اشارات را اگرچه ديگري نداند كه مناسبت چه بوده و اللّه ولي التوفيق.
سؤال دوم: در خصوص معراج حضرت رسول9 در كتاب مبارك ارشاد ميفرمايند كه حاصل مضمونش اين است كه هر چيزي به مركز خودش برميگردد چنانكه سنگ را اگر از بلندي بيندازي به كره خاك كه مركز خودش است ميآيد از آن طرف شعله به كره نار ميرود و چون خلق آن بزرگوار از فوق عرش بود همين كه ترك علايق را ميفرمودند در مركز خود جاي ميگرفتند. عرض اين است كه عناصري كه بدن ظاهري حضرت از آن خلق شده بود از فوق عرش بود چطور بود كه در مركز خود نبود و اگر ميفرماييد به واسطه علايق بود پس از عناصر همين زمين هم مخلوط او شده بود پس در اين صورت بايد بدني كه به معراج تشريف برد غير آنچه مرئي ظاهر بوده باشد و آن بدن كه نكاح ميفرمودند و اكل و شرب ميفرمودند غير از آن بدن است كه از فوق عرش خلق شده و ظاهراً همان بدن بدني است كه به معاد محشر ميآيد خواستم بدانم كه آن بدن مباركي كه از فوق عرش بود همين بود كه مردم به چشم ميديدند يا غير اين بود و او در اين بود اگر اين بود كه به چشم ديدند رفت به معراج پس چطور در روي زمين بند بود و اگر غير اين بود و بدني بود كه از عرش تا فرش به جميع جوانب از همان پر بود جميع فضاها پس با رخت و نعلين رفت يعني چه آن لباس چه لباسي بود كرباس و پشم بود يا غير آنها و نعلين مبارك از پوست بهائم بود يا چيزي ديگر بود بيان فرماييد كه بدانم که همين كه به چشم ميديديم رفت يا خير خداوند وجود مبارك را سالم بدارد.
عرض ميشود: باز عرض ميكنم كه در ندانستن كيفيت عروج و صعود
«* رسائل جلد 2 صفحه 119 *»
حرجي نيست و چيزي كه واجب است اقرار به آن در اسلام معراج جسماني آن حضرت است9.
و معراج جسماني با معاد جسماني بر يك نسق نيست چرا كه در معاد جسماني خلع اعراض ميشود و امراض جسماني به آخرت نميرود و اما معراج جسماني با اعراض بود و لباسهاي حضرت در بدن مباركشان بود و نعلين مباركشان در پاي ايشان بود و چنانكه در روي زمين راه ميرفتند مجرد از لباس و نعلين نبودند در معراج هم با لباس و نعلين رفتند.
و اگر در كتاب مستطاب ارشاد فرمودهاند كه چون بدن مبارك ايشان9 از جنس عرش بود صعود به عرش نمود مرادشان اين نيست كه همان جنس عرش به عرش رفت و بس چرا كه تصريح فرمودهاند كه با لباس و نعلين صعود فرمودند پس عناصر زمين هم مانند لباسهاي ظاهري به همراه همان جنس عرشي بود و آن بدن عرشي در همين بدن عنصري كه ديده ميشد بود و اگر آن بدن عرشي در اين بدن عنصري نبود نميتوانست صعود كند به عرش، پس مرادشان از بيان بدن عرشي اين است كه اگر از آنجا نبود نميتوانست به آنجا برود چنانكه عناصر زميني نميتوانند به خودي خود به آنجا بروند و لكن چون مخلوط و ممزوج با او شدند بالتبع به همراه آن مي‌روند و اما سبب قرار آن در روي زمين همين بود كه مخلوط به عناصر زميني بود و اين امر عجبي نيست كه چون شخص مركب باشد از دو جنس كه يكي زميني باشد و ديگري آسماني بتواند به اختيار خود گاهي در زمين قرار گيرد و گاهي در آسمان و اين امري است واقع كه چون روح محركي در بدني عنصري قرار گرفت ميتواند آن بدن را به اختيار خود ساكن كند و ميتواند آن را متحرك سازد اگرچه بدن عنصري به خودي خود نتواند كه حركت و سكون ارادي داشته باشد و مانند بدن ظاهري طيور كه از عناصر زميني است به خودي خود نتواند پرواز كند و لكن چون روحي در آن دميده شد ميتواند به اراده روح به هوا برود و پرواز كند و ميتواند از هوا به زير آيد و
«* رسائل جلد 2 صفحه 120 *»
در زمين قرار گيرد. پس بدانيد كه همين بدني كه به چشمها ديده ميشد و اكل و شرب ميكرد و نكاح ميكرد با لباس از كرباس و نعلين چرمي و امثال آنها عروج فرمود و معراج از براي چنين بدني بود.
و اما از براي ايشان يك مقامي ديگر باشد كه بهم ملأت سماءك و ارضك حتي ظهر ان لا اله الاّ انت دخلي به مقام معراج رفتن ايشان ندارد و بسا مقامي از براي ايشان باشد كه صعودي و نزولي نداشته باشد مقامات عديده را يك مقام نبايد گرفت. باري بدن عنصري زميني آن حضرت در جنب بدني كه از جنس عرش داشتند از بدن مرغي سنگينتر نبود و لباسهاي ايشان از پر و بال مرغ سنگينتر نيست و مرغ را ميبينيد كه به آساني تمام پرواز ميكند و به زمين برميگردد و در زمين ساكن ميشود و همينقدر از بيان از براي جناب مستطاب سائل كافي است الحمد لله.
سؤال سوم: كسي موالاة اولياء اللّه و براءت از اعداء اللّه را نوعاً داشته باشد و عارف به حق مشايخ ابرار اجل اللّه شأنهم نباشد يعني بگويد به من چه و تقليد هم از مجتهدي بكند ناجي است يا هالك اميد نجات در او هست كه با دوستان خدا عداوت نداشته باشد؟
عرض ميشود: كه به مقتضاي امثال اين مضامين كه فرموده: موال لكم و لاوليائكم مبغض لاعدائكم و معاد لهم سلم لمن سالمكم و حرب لمن حاربكم كه در اغلب از زيارات و غير آنها وارد شده به طوري كه لفظ و معني آنها از تواتر تجاوز كرده و به حد ضرورت رسيده نوعاً دوستي دوستان ائمه اطهار سلام اللّه عليهم لازم و واجب است چنانكه نوعاً عداوت و براءت از اعداء ايشان واجب است و اين مطلب را احدي از اهل اديان نميتوانند انكار كنند در دوستي اولياء اللّه و براءت از اعداء اللّه و هرگز اختبار و امتحان به نوع نشده چرا كه نوع در ضمن اشخاص محل اختبار و امتحان است پس از اين است كه يهود نوع اين مطلب را اقرار دارند و در شخص عيسي اختبار و امتحان
«* رسائل جلد 2 صفحه 121 *»
ميشوند و نصاري نوع اين مطلب را اقرار دارند و در شخص محمّد9 اختبار و امتحان ميشوند و همچنين هفتاد و سه فرقه اسلام نوع اين مطلب را اقرار دارند و در اشخاص ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم اختبار و امتحان ميشوند و الباب المبتلي به الناس من اتاكم فقد نجا و من لميأتكم فقد هلك ايشانند و همچنين است نوع دوستي دوستان ايشان و نوع دشمني دشمنان ايشان در ميان اثنيعشري محل اختبار است در ضمن اشخاص شيعيان ايشان چنانكه فرمودند: ليس الناصب من نصب لنا اهل البيت فانك لنتجد احداً يقول اني ابغض محمداً و آل محمّد: بل الناصب من نصب لكم و هو يعلم انكم تتولونا و انكم من شيعتنا فقوله7 فانك لنتجد احداً يقول اني ابغض محمداً و آل محمّد: اي انك لنتجد احداً من اهل الاسلام لان من انتحل الاسلام لايقول اني ابغض محمداً و آل محمّد: لان مودة ذوي القربي اجر الرسالة صريحاً من القرآن: قل لااسألكم عليه اجراً الاّ المودة في القربي فالاختبار و الامتحان يقع في اشخاص مواليهم و شيعتهم فمن نصب العداوة لهم فهو ناصب و لميخلق اللّه خلقاً انجس من الكلب و الناصب انجس من الكلب و هو مخلد في نار جهنم و بئس المصير فالذي سألته عن حاله لاتخلو حاله عن حالين اما انه عرف المشايخ او لميعرفهم فان عرفهم و لو بأدني المعرفة بأن كل واحد منهم عالم من العلماء العاملين بعلمهم ليس علمه اقل من علم ساير العلماء و لا عمله اقل من السايرين فيجب حينئذ محبته و لايجوز عداوته فان احبهم احد و قلدوهم او قلد غيرهم من العلماء الذين يجوز تقليدهم فهو ناج و ان لميحبهم فهو هالك لايرجي نجاته ابداً و ان لميعرفهم و لميصل اليه خبرهم و هو مقلد لمن يجوز تقليده فهو ايضاً ناج بلا شك و ان قلَّد غير مشايخنا لانهم اعلي اللّه مقامهم لميوجبوا علي العوام تقليد انفسهم بل اجازوا تقليد كل من يجوز تقليده.
فان خطر ببالك ان المسئول عنه سمع خبر المشايخ اعلي اللّه مقامهم و لم
«* رسائل جلد 2 صفحه 122 *»
يظهر منه المحبة لهم و لا العداوة و قلد غيرهم فان كان ذلك الغير ممن نصب العداوة لهم و هذا المقلد اظهر المحبة له فهو ايضاً عدو لهم و من يتولَّهم منكم فهو منهم فهو هالك ايضاً لايرجي نجاته فان لميعلم عداوة ذلك الغير و احبه و قلده فهو ناج ايضاً.
فان قيل ان الشيعي لايخلو من محبة شيعي و ان نصب العداوة لشيعي آخر فلم لمينجه محبة محبوبه و اهلكه عداوة عدوه.
قلت ان المحبة و العداوة ان كانتا لاجل الاغراض الدنيوية كما هو المتداول بين القبائل و الطوائف المختلفة كلهم من اهل دين واحد و مذهب واحد و ليس اختلافهم لاجل دينهم و مذهبهم فهما مما لايجوز التسامح فيه فان احب محب جميع الاولياء لاجل دينهم و ولايتهم للّه سبحانه و نصب عداوة لواحد منهم فهو هالك لا نجاة له كمن احب جميع الائمة: و نصب العداوة لواحد منهم فهو هالك لان نصب العداوة لواحد منهم كاشف عن عدم ايمانه بهم ايضاً لاجل الدين.
فان زعم زاعم انه لعله يشتبه عليه الامر في ذلك الواحد فلم صار نصب العداوة له سبباً لهلاكه قلت فتح هذا الباب خرق وسيع للمتعذرين و صد عن سبيل اللّه رب العالمين و لايصدقه احد من الانبياء و المرسلين و اوصياؤهم المكرمين و اولياؤهم المنتجبين سلام اللّه عليهم اجمعين فهل يسمع اعتذار معتذر في نصب عداوته لنوح و ابراهيم8 بأنه لعله يشتبه عليه امرهما و هل يسمع اعتذار معتذر في نصب عداوته لموسي و عيسي8 بأنه لعلله يشتبه عليه امرهما و هل يسمع اعتذار معتذر في نصب عداوته لمحمد و آله صلوات اللّه عليهم بأنه لعله يشتبه عليه امرهم عليهم مع ان لكل واحد منهم: جماعة كثيرين لاتحصي عدداً منكرين مكذبين مستهزئين فكذلك المنكرون المكذبون لواحد من العدول النافين عن الدين تحريف الغالين و انتحال المبطلين و تأويل الجاهلين غير معذورين كيف
«* رسائل جلد 2 صفحه 123 *»
لا و هم النواب و الخلفاء من اللّه و رسوله و الائمة: في احقاق الحق و ابطال الباطل و اقامة الدين و نفي كل ما يعرض عليه من اهل الباطل اجمعين فان اشتبه امر واحد منهم علي احد من المعتذرين نعم يمكن انيشتبه علي احد امر من لميكن من العدول النافين فزعم زاعم انه من اهل النار فنصب له العداوة و هو في علم اللّه سبحانه من اهل الجنة او زعم زاعم انه من اهل الجنة و احبه لذلك و هو في علم اللّه سبحانه من اهل النار و الزاعم معذور مأجور كما وردت به الرواية فلاتغفل مما بينا لك و بنينا لك بنياناً مرصوصاً و كن من الشاكرين و ان حجة اللّه هي الحجة الواضحة و الحمد للّه رب العالمين.
سؤال چهارم: آنكه از كلمات مباركه مشايخ ابرار اجل اللّه شأنهم و انار برهانهم برميآيد كه عوالم مردم از هم جدا است چنانچه ميفرمايند كه خلق چهارده معصوم صلي اللّه عليهم اجمعين از عالم عقل شده و خلق پيغمبران از عالم ارواح شده و خلق اناسي از عالم نفوس شده و آقاي بزرگوار مرحوم اجل اللّه شأنه و اعلي اللّه مقامه ميفرمايند در مسأله معاد كما بدأكم تعودون يعني از جايي كه آمدهايد برميگرديد چنانچه مَثل ميآورند كه حاج كه به مكه مي‌روند در وقت مراجعت كه به اوطان خود برميگردند اهل مكه در همان مكه ميرود و اهل مدينه به مدينه و اهل شام به شام و اهل عراق به عراق تا اهل خراسان به خراسان ميآيند و ميفرمايند كه اگر اناسي از اول دنيا تا آخر دنيا عبادت كنند به مقام پيغمبران نميرسند و اگر پيغمبران عبادت كنند به مقام چهارده معصوم سلام اللّه عليهم اجمعين نميرسند پس دعاهايي كه از ائمه معصومين وارد شده و مأموريم به خواندن آنها و هميشه بايد مؤمن اين دعا را بكند اللهم احشرني مع محمّد و آل محمّد يعني چه و معني حشر، با هم بودن است؟
عرض ميشود: كه معني حشر با هم بودن است و چنانكه ائمه: به مقتضاي و للبسنا عليهم ما يلبسون در اين دنيا خداوند عالم جلّشأنه منت
«* رسائل جلد 2 صفحه 124 *»
گذارد بر ما و ايشان را در ابداني همجنس ما ظاهر فرمود چنانكه در زيارت فرموده فجعلكم بعرشه محدقين حتي منّ علينا بكم فجعلكم في بيوت اذن اللّه انترفع و مراد از بيوت ابدان مقدسه ايشان است كه به مقتضاي انما انا بشر مثلكم در مرتبه اناسي است و اناسي محشور ميشوند در آخرت با ابدان اخرويه ايشان كه در عالم نفوس دارد چنانكه در دنيا با ابدان دنيويه ايشان با ايشان محشور بوديم ماتري في خلق الرحمن من تفاوت و در آخرت ايشان: هرگز مقام نفوس را از خود خلع نخواهند فرمود چرا كه عالم نفوس عالم بقا است و فنائي در آن عالم نيست اللهم اجعلني مع محمّد و آل محمّد في كل عافية و بلاء و اجعلني مع محمّد و آل محمّد في كل مثوي و منقلب اللهم اجعل محياي محياهم و مماتي مماتهم و اجعلني معهم في المواطن كلها و لاتفرق بيني و بينهم ابداً انك علي كل شيء قدير.
سؤال پنجم: آنكه بفرماييد ارث خمس دارد يا نه اگر دارد و شخصي عالم به داشتن نباشد يعني در طريقهاي كه هست علمايشان به اين فتوي قائل نباشند و خمس ندهد تا وقتي كه عالم به اين فقره شد كار از دستش بيرون رفته باشد و دستش خالي شده باشد تكليف او چه چيز است؟ بينوا اجركم علي اللّه.
عرض ميشود: كه ارث اگر ارث بيگماني باشد كه از اقارب بسيار بعيد بيگمان به شخصي برسد خمس به آن تعلق ميگيرد و اما ارث والدين و اقاربي كه نزديك و معروف بودهاند خمس به آن تعلق نميگيرد و در صورتي كه شخص مقلد عالمي بوده كه فتواي او تعلق خمس به ارث است و مال از دست او بيرون رفته بدون اشكال ذمه او مشغول به خمس نيست.
سؤال ششم: بعضي از خطرات كه به ورود آنها راضي نيستم و نهايت وحشت را از آنها دارم و سبب آنها را ميگويند سوداي غير طبيعي است وارد ميشود بعضي ميگويند كه در عالم برزخ اين خطرات به صورت حيات و عقارب ميشود نعوذ باللّه با عدالت نميسازد كه شخصي را چوب بزنند كه چرا
«* رسائل جلد 2 صفحه 125 *»
ناخوشي؟ خواستم بدانم كه صدق است يا كذب من كه راضي نبودم به اين خطرهاي كه وارد ميشد اگر صدق است بفرماييد كه توبه آن چيست خداوند وجود مبارك را حفظ فرمايد.
عرض ميشود: كه اثر هر چيزي موافق طبع آن است مثل اثر حرارت كه موافق طبع آتش و رطوبت كه موافق طبع آب است پس معقول نيست كه اثر چيزي موذي و موحش خود آن چيز باشد و لكن اثر آتش كه حرارت است و ضد برودت آب است چون وارد شد بر آب در اول امر قدري برودت آب را كم ميكند پس آب قدري از صرافت خود ميافتد و اين حالت انكسار و ضعف است كه عارض آب شده پس چون اثر آتش در آب زياد شد به تدريج آن را فاني ميكند و اين است حكم كلي در ميان جميع اضداد پس از اينجا بدانيد كه خطرات موحشه اگر از خود شما بود وحشت از آنها نداشتيد پس چون آنها آثار سوداي غير طبيعي است كه آن ضديت دارد با طينت طيبه طاهره آن جناب اين همه وحشت از آنها حاصل ميشود كه اگر نعوذ بالله از اثر خود آن جناب بود از آنها مسرور بوديد و نهايت انس را با آنها داشتيد و همين تأذي و وحشت آن جناب از آنها كاشف از اين است كه طينت آن جناب ضديت با آنها دارد و طيِّب و طاهر است و از اين است كه چون بعضي از مردم شكايت نزد پيغمبر9 عرض كردند كه خطراتي چند وارد ميشود بر ما كه راضي ميشويم كه نيست شويم و چنين خطرات بر ما وارد نيايد فرمودند كه همين دليل ايمان شما است.
باري آنها از سوداي غير طبيعي است نه از شما بلي تا آن خلط هست اين آثار همراه آن است و چون دانستيد كه آنها از شما نيست وحشت شما هم كم خواهد شد و بياعتناي به آنها خواهيد شد و همان بياعتنايي به آنها سبب ميشود كه سوداي غير طبيعي در شما اثر نكند تا آنكه بالمره از شما دفع شود و هيچ دوايي مجربتر در رفع از خطرات از بياعتنايي به آنها نيست و طبيعت شياطين
«* رسائل جلد 2 صفحه 126 *»
ساكنه در اخلاط غير طبيعي طبيعت كلاب است كه چون اعتنايي به آنها شد عوعوشان زياده ميشود و چون بياعتنايي به آنها كردي عوعوي في الجمله ميكنند و آرام ميگيرند بلکه خورده خورده از پي کار خود مي‌روند عبرت بگيريد از شهوت نكاح كه از اثر مني است و تا در بدن موجود است بدن را بيقرار ميكند و چون ريخته شد بدن به راحت ميشود و انسان از آن اعمالي كه در وقت بودن در بدن مانند ديوانگان به عمل ميآورد خجل ميشود.
اما اينكه فرموده كه بعضي گفتهاند كه در برزخ اين خطرات به صورت حيات و عقارب ميشوند يك چيزي شنيدهاند و علم را كما ينبغي تحصيل نكردهاند و به مضمون علمت شيئاً و غابت عنك اشياء مغرور شدهاند و آن خطراتي كه در برزخ به صورت حيوانات موذيه ظاهر ميشوند خطرات كساني است كه درصدد تحصيل مرادات خود هستند و خرجها ميكنند كه مرادات دنيويه ايشان حاصل شود و حالت ايشان كجا است با حالت كسي كه دواها ميخورد كه خطرات بر او وارد نيايد و دعا ميخواند كه آنها خطور نكند اين حالت با حالت كساني كه شب و روز در خيال تحصيل دنياي دني و لذات جسماني هستند و خرجها ميكنند و واسطهها معين ميكنند و خود را در تحصيل آنها به زحمتها مياندازند و ذلتها ميكشند در تحصيل آنها تفاوتها دارد به قدر تفاوت در ميان زاهدان و حريصان و مؤمنان و فاسقان. باري سوداي غير طبيعي مثل همين است كه انسان از تاريكي وحشت ميكند و ميترسد برود در ميان اتاق تاريك و خداوند عالم جلّشأنه اكرم و اعدل از اين است كه عذاب كند كسي را كه چرا ترسيدي از تاريكي و حال آنكه ترس از تاريكي به اختيار شخص جبان نيست و اللّه علي ما نقول شهيد و كفي لمن كان له قلب او القي السمع و هو شهيد.
سؤال هفتم: الحمد للّه رب العالمين كه شبهه در بطلان بابيه ندارم و در نائين هم بابي يافت نميشود و لكن بعضي از مردم هستند كه بعضي از شبهات
«* رسائل جلد 2 صفحه 127 *»
بابيه را نقل مجالس ميكنند و بعضي از ضعفا از جواب ايشان عاجز ميشوند و گويا اين حضرات شغل خود را همين قرار دادهاند كه شبهه بابيه را در مجالس نَقل كنند و از جمله شبهات آنها اين است كه از ضرورت دين و مذهب مسأله بداست كه اگر كسي قائل به بدا نباشد كافر است و از صحت ايمان اعتقاد به بدا است چنانكه حضرت خليل7 مأمور به ذبح فرزند خود بودند و فدا از جانب پروردگار آمد و بدا حاصل شد و حضرت امام به حق ناطق جعفر بن محمّد الصادق صلوات اللّه و سلامه عليه و علي آبائه و ابنائه فرمودند فرزندم اسماعيل امام است بعد از من و اسماعيل در حيات آن بزرگوار از دنيا رحلت فرمود بدا حاصل شد و آقاي بزرگوار مرحوم روحي لتربه و لمواليه الفداء ميفرمايند سينه امام لوح محفوظ است چه عيب دارد كه خداوند قراري در ملك داده باشد كه صد و بيست و چهار هزار پيغمبر بيايند و بعد از ايشان هم چهارده معصوم بيايند و قرار ملك بر اين باشد كه پيغمبرشان خاتم پيغمبران و اوصياء او خاتم اوصياء باشند و آن دستگاه را برچيند و از نو دستگاه ديگر بچيند و معصوميني خلق كند به سوي خلق بفرستد اگر حضرت پيغمبر9 فرمودند لا نبي بعدي حضرت امام جعفر صادق سلام اللّه عليه فرمودند اسماعيل امام بعدي و بدا حاصل شد جواب اين فقره را هم استدعا دارم بفرماييد كه از براي شكّاكين جوابي شافي كافي باشد.
عرض ميشود: كه مسأله بدا از جمله مسائل ضروريه دين و مذهب شيعه است و شكي در ميان اهل حق در آن نيست و لكن بايد دانست كه آيا بدا از براي خداوند عالم جلّشأنه در جميع امور الهيه جايز است يا در بعضي از امور پس هوش خود را جمع كنيد و مثل جهال جاهل مباشيد و مثل غافلين غافل مباشيد تا از اهل حق بيرون نرويد و داخل در دايره كفار و اهل باطل نشويد.
پس فكر كنيد كه آيا معقول و منقول است كه خداوند عالم جلّشأنه عالم نباشد به غيوب و عواقب امور و مانند كسي است كه عالم به غيوب و عواقب
«* رسائل جلد 2 صفحه 128 *»
هر چيزي نيست پس شروع ميكند در كاري از كارها از براي مطلبي از مطالب پس چون مدتي مشغول به كار شد در آن ضمنها ديد كه مطلب او از اين كاري كه كرده حاصل نشود پس پشيمان گردد و آن كار را ترك كند و مشغول كاري ديگر شود از براي حصول مطلب خود يا آنكه چون قدري از كار را كرد مطلب او به حسب اتفاق روزگار از راهي ديگر حاصل شد پس ترك كرد كاري كه به آن مشغول بود يا آنكه چون قدري به كار مشغول شد از آن مطلبي كه داشت نادم و پشيمان شد پس آن كار را ناتمام گذاشت و از آن منصرف شد يا آنكه چون قدري به كار مشغول شد نتوانست به انجام رساند و اسباب آن مهيا نشد يا مانعي از براي او بهم رسيد كه نتوانست آن كار را به انجام رساند و ناتمام ماند و مشغول كاري ديگر باشد پس اگر قدري فكر كرديد خواهيد فهميد كه معقول نيست كه خداوند عالم جلّشأنه كه دانا است به جميع چيزها پيش از خلقت آنها و دانا است به جميع امور و عواقب دهور قبل از ايجاد آنها و علم او به تجربه و تدريج از براي او حاصل نشده و معقول و منقول نيست كه عاقبت يك امري را نداند يا غافل از عاقبت آن امر باشد يا مانعي از براي او بهم رسد يا نتواند اسبابي را مهيا كند معقول و منقول نيست كه از كاري از كارهاي خود پشيمان و نادم شود.
پس چون متذكر اين مطلب شديد فكر كنيد كه آيا معقول و منقول است كه خداوند عالم جلّشأنه خبر دهد به يكي از پيغمبران خود كه من در آيندههاي بعد فلان كاري را خواهم كرد و تو هم به مردم برسان كه من خواهم كرد و بعد نكند آن كاري را كه گفته و خبر داده كه خواهم كرد و دروغ شود سخن او پس چون قدري در اين مطلب هم فكر كرديد خواهيد فهميد كه معقول و منقول نيست كذب بر خداوند عالم جلّشأنه و من اصدق من اللّه حديثاً. و من اصدق من اللّه قيلاً. و من اوفي بعهده من اللّه. و لاتحسبنَّ اللّه مُخلِفَ وعده رسلَه. ان اللّه لايخلف الميعاد و امثال اين
«* رسائل جلد 2 صفحه 129 *»
آيات ادله عقليه است كه در نقل اقامه شده و معني آنها به طوري كه ذكر شد في الجمله داخل ضروريات دين و آيين است كه هيچ احتمال خلافي در آن نيست @حاصل است@ و شاكّ در اين مطلب از زمره عقلا خارج است و اگر سخني گويد محل اعتناي عقلاي عالم نيست و جواب ابلهان خاموشي است.
پس هر مطلبي كه برخلاف اين مطلب باشد باطل است و اگر از اهل حقي به طور ظاهر چيزي برخلاف اين مطلب سر زده باشد از متشابهات كلام او است كه مراد او منافي اين مطلب نخواهد بود و هميشه بايد متشابهات كلام اهل حق را رد به محكمات كرد مگر آنكه كسي از اهل باطل باشد پس به متشابهات متمسِّك شده تا باطل خود را جلوه دهد چنانكه خداوند عالم جلّشأنه خبر داده و فرموده: هو الذي انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هنّ امّ الكتاب و اخر متشابهات فاما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأويله و مايعلم تأويله الاّ اللّه و الراسخون في العلم.
باري از جمله محكماتي كه در دين و مذهب به حد ضرورت رسيده اين است كه خداود عالم علام الغيوب است و به عواقب امور مطلع است و آنچه در عواقب حادث شود همه را او احداث ميكند به قدرت خود و مانعي از براي او نيست پس آنچه را كه بگويد به پيغمبري از پيغمبران خود كه بعد از اين خواهم كرد خواهد كرد چرا كه كذب در قول او نيست و او خلف وعده و عهد خود نميكند پس معقول و منقول نيست كه خبر دهد كه پيغمبر من در فلان زمان فلان شخص است پس آن شخص در آن زماني كه او خبر داده نيايد يا بيايد و ادعاي پيغمبري نكند يا ادعا بكند و علامت پيغمبري در او نباشد يا از براي او خارق عادتي هم باشد و لكن بعد از اظهار آن بميرد و تبليغ رسالت نكند پس هريك از اين قبيل امور واقع شود لازم آيد كه خبري را كه خداوند عالم جلّشأنه پيش داده مطابق واقع نبوده و نعوذ باللّه كذب و خلف وعده و خلاف عهد و ميثاق بوده پس در چنين موقعي معني نخواهد
«* رسائل جلد 2 صفحه 130 *»
داشت عقلاً و نقلاً كه كسي بگويد از براي خداوند عالم جلّشأنه بدا شده و از كاري كه پيش خبر داده كه بعد از اين پيغمبري خواهم فرستاد و اطاعت كنيد او را البته خواهد فرستاد و او را در اين دنيا باقي خواهد گذاشت كه براهين و دلائل پيغمبري را از دست و زبان او جاري خواهد كرد و او را باقي خواهد گذاشت تا تبليغ رسالت خود را بكند و اطاعت كند او را هركس كه اطاعت كند و مخالفت كند او را هركس كه مخالفت كند عذراً او نذراً. ليهلك من هلك عن بيّنة و يحيي من حي عن بيّنة و بداء پشيماني و ندامت از براي خداوند عالم جلّشأنه معني ندارد چرا كه او ميداند كه بعد چه ميكند و عاجز نيست و مانعي ندارد كه نكند و نعوذ باللّه مخلف وعد خود نيست كه نكند اللّه اعلم حيث يجعل رسالته پس اگر به موسي و عيسي8 خبر داد كه محمّد پيغمبر آخرالزمان9خواهد آمد معني ندارد كه نيايد و بدا شود و معني ندارد كه پيغمبر آخري نباشد و معني ندارد كه بعد از او پيغمبري بيايد و هريك از اينها كه برخلاف واقع شود لازم آيد كه آنچه را كه موسي خبر داده بود دروغ بود و آنچه را كه عيسي خبر داده بود خلاف واقع بود و خداوند عالم جلّشأنه اجل و اكرم و اعلم و اصدق و اوفي از اين است كه تكذيب كند موسي و عيسي و ساير پيغمبران خود را: پس بر طبق اخبار ايشان آمد پيغمبري9 صاحب معجزات و دلائل پيغمبري و چنان كه پيغمبري خود را با معجزات اثبات كرد و بر خلق واجب شد اطاعت او، آخر بودن و خاتميَّت خود را هم به همان معجزات اثبات كرد و واجب است بر مردم اعتقاد به آن و ندامتي و بدائي در پيغمبري و خاتميت او معني ندارد و هركس او را پيغمبر ميداند بايد او را خاتم پيغمبران بداند و چنانكه پيغمبري او به طور ضرورت ثابت است خاتميت او به طور ضرورت ثابت است و چنانكه انكار نبوت و رسالت او كفر است و باطل است انكار خاتميت او نيز كفر و باطل است و چنانكه
«* رسائل جلد 2 صفحه 131 *»
پيغمبري او امري بود حتمي و واقع شد و در اسلام بدائي از براي آن معقول و منقول نيست خاتميت او هم در ميان اسلام حتمي است و ندامت و بدائي در آن معقول و منقول نيست مگر كسي به نبوت او مانند يهود و نصاري و مجوس قائل نباشد پس به خاتميت او هم قائل نباشد.
باري پس چون امر نبوت و خاتم بودن پيغمبر آخر الزمان9 معلوم شد كه محل بدا نيست امر امامت ائمه اثنيعشر هم صلوات اللّه عليهم اجمعين معلوم ميشود كه محل بدا نيست و معقول و منقول نيست كه خداي دانا به عواقب امور كه قادري است كه هيچ عجزي از براي او نيست از كرده خود پشيمان شود و كسي از كرده خود پشيمان ميشود كه عالم به عواقب امور و غيوب نيست پس چيزي كه از پرده غيب بر او ظاهر ميشود كه آن چيز را نميخواست و نميدانست كه آن چيز ثمره كردار او است پس از اين جهت از كرده خود نادم و پشيمان ميشود.
پس قدري فكر كنيد و غافل مباشيد تا جاي بدا و محل آن را بيابيد پس محل آن جايي است كه امري از امور كونيه يا امري از امور شرعيه را خداوند عالم جلّشأنه از براي عباد ظاهر كرده باشد و دوام آن امر و انقطاع آن را از عباد مخفي داشته باشد و خلق به گمان خود آن امر را دائمي خيال كرده باشند پس چون خدا آن را منقطع كرد ميگويند بدا شد يا امري را كه منقطع گمان كرده بودند پس برخلاف گمان آنها دائم شد، ميگويند بدا شد و معني بدا در همهجا ظاهر كردن امري است از جانب خداوند عالم جلّشأنه برخلاف گمان مردم و اين امر در صورتي است كه انقطاع و دوام آن چيزي كه از براي مردم ظاهر شده از جانب خداوند عالم جلّشأنه معلوم نباشد برخلاف چيزي كه دوام و انقطاع آن از جانب خداوند عالم جلّشأنه معلوم باشد مثل آنكه روزه ماه رمضان انقطاع آن به ماه شوال معلوم است و نماز يوميه دوام آن به دوام عمر معلوم است.
«* رسائل جلد 2 صفحه 132 *»
پس متذكر باشيد و غافل مباشيد كه بدا و معني آن هميشه در امري است كه خداوند عالم جلّشأنه اظهار كند امري را برخلاف گمان مردم كه از پيش خود گماني كرده بودند نه آنكه خداوند عالم جلّشأنه از كرده خود نادم شود پس بسا آنكه شخصي را مردم گمان كنند آدم خوبي است پس بعد از مدتي خداوند عالم جلّشأنه بدي او را از براي مردم اظهار كند يا به عكس و بسا كسي را گمان كنند امام است بعد از امامي پس خداوند عالم او را پيش از امام سابق بميراند و اظهار كند كه او امام نبود مثل اسماعيل پسر حضرت صادق7 كه مردم چون شنيده بودند كه فرزند بزرگتر امام سابق، امام لاحق است و اسماعيل فرزند بزرگتر بود گمان كردند كه او امام است پس خداوند عالم جلّشأنه او را ميراند تا بدانند كه او امام نيست و نه اين است كه حضرت صادق7 فرموده باشند كه اسماعيل امام بعدي و لكن مردم اين حديث را شنيده بودند كه فرزند بزرگتر امام سابق، امام لاحق است و معني بزرگتر را بزرگي در سن خيال كرده بودند و نميدانستند كه معني بزرگي معني باطني است و معني آن اين است كه هريك از فرزند امام سابق كه قابل بزرگي و لايق امامت باشند امام لاحق است نه بزرگي ظاهري كه پيشتر تولد كرده باشد.
پس مردم به همين حديث متشابه به امامت اسماعيل قائل شدند و بعضي ديگر به امامت عبداللّه قائل شدند و انكار امامت موسي بن جعفر8را كردند چرا كه حضرت كاظم7 بعد از عبداللّه متولد شده بودند پس خداوند عالم جلّشأنه جهل عبداللّه را از براي مردم ظاهر كرد و بعد از حضرت صادق7 به زمان قليلي او را ميراند تا بدانند كه او امام لاحق نيست و امام لاحق موسي بن جعفر است7 و از اين است كه در زيارت آن حضرت وارد شده يا من بدا للّه في شأنكما و معني بدا در شأن او اين نبود كه او امام نبود و بدا شد و بعد امام شد بلكه معني بدا همين است كه چون حضرت كاظم7 بعد از اسماعيل و عبداللّه متولد شده بودند مردم به حديث متشابهي
«* رسائل جلد 2 صفحه 133 *»
انكار امامت او را كردند پس خداوند عالم آن دو را از ميان مردم برد و جهل ايشان و عصيانشان را بر مردم ظاهر كرد و حضرت كاظم7 را باقي گذارد و علم و عصمت او را بر ايشان ظاهر كرد تا بدانند كه او امام لاحق است بعد از حضرت صادق7.
پس متذكر باشيد و غافل مباشيد كه معني بدا در شأن حضرت كاظم و حضرت امام محمّد تقي و امام علي نقي و امام حسن عسكري: بداي در گمان مردم است نه آنكه ايشان امام نبودند بعد بدا شده و امام شدهاند بلكه امامت ائمه دوازدهگانه: در زمان حضرت پيغمبر9 معلوم بود از براي طالبان حق و آن حضرت9 در خطبه غدير خم در روزي كه حضرت امير صلوات اللّه عليه را به امامت و خلافت و امارت نصب فرمودند اسم جميع ائمه اثنيعشر و القاب ايشان را ذكر فرمودند و در لوحي كه جبرئيل آورد از آسمان از براي پيغمبر9 اسمهاي شريف ايشان و القاب و صفات ايشان در آن لوح بود و آن لوح را حضرت فاطمه3 به امثال جابر بن عبداللّه انصاري نموده بودند و ايشان از براي اهل حق روايت ميفرمودند يعني حضرت باقر7 از جابر طلب كردند آن روايت را و روايت از براي آن حضرت7 كرد تا مستمعان بشنوند.
باري معني بدا از براي خداوند عالم جلّشأنه در همهجا اين است كه چيزي را ظاهر كند از براي مردم برخلاف گمان ايشان پس اگر در احكام شرعيه است اسم آن نسخ است كه ميگويند فلان حكم و فلان آيه منسوخ شد مثل حكم عده كه منسوخ شده كه در اوائل تا يك سال بايد زن عده وفات نگاه دارد و بعد منسوخ شد و چهار ماه و ده روز قرار شد و مردم نميدانستند انقطاع حكم اول را. باري نسخ بدائي است در احكام فرعيه و بدا نسخي است در اكوان و معني آن همان است كه مكرر عرض شد و در هر امري كه انقطاع
«* رسائل جلد 2 صفحه 134 *»
و دوام آن از جانب خداوند عالم جلّشأنه معلوم است بدا معني ندارد پس متذكر باشيد كه خاتميَّت پيغمبر آخرالزمان9 چنان معلوم است در ميان اهل اسلام كه اهل ساير اديان هم ميدانند مثل يهود و نصاري و مجوس كه ادعاي اهل اسلام اين است كه پيغمبر ايشان9 پيغمبر آخري است و پيغمبري بعد از او نخواهد آمد و بدا در چنين مقامات جايز نيست. در خانه اگر كس است اين حرف بس است.
| لقد اسمعت لو ناديت حيّاً | و لكن لا حيوة لمن تنادي | |
| علم المحجة واضح لمريده |
و اري القلوب عن المحجة في عمي |
|
| و لقد عجبت لهالك و نجاته |
موجودة و لقد عجبت لمن نجي |
فماتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون.
سؤال هشتم: آن است كه بعضي از اشخاصي كه ميخواهند شكي به دل مؤمني بيندازند مسأله را سؤال كردند و آن اين است كه به ضرورت مذهب ثابت شده است كه عصمت كليه در ملك مخصصوص محمّد و آل محمّد است: و آن عصمتي كه از براي ايشان است از براي احدي نيست نه انبياء و نه نقباء و نه نجباء سهل است كه در علماء ممكن است كه از تقوي بيرون روند و عاقبت و مآل امرشان بد بشود چنانكه مشهور است كه روضهخواني بعد از ذكر مصيبت در حضور آقاي بزرگوار اعلي اللّه مقامه دعا كرد كه خداوندا دست ما را از دامان آقاي بزرگوار در دنيا و آخرت كوتاه مكن آقاي مرحوم به او فرمودند كه چه ميداني كه عاقبت امر من به كجا ختم ميشود بگوييد كه خداوندا دست ما را از دامان محمّد و آل محمّد: كوتاه مكن و معلوم است كه مقصود ايشان شكستهنفسي نبوده و منظور حقيقت امر بوده كه عصمت كليه از براي علماء نيست كه از اول عمر تا آخر عمر معصوم باشند به عصمت خدايي و راه خطا كنند سهل است كه نعوذ باللّه ممكن است كه از عدالت بيفتند و فاسق شوند پس كساني كه معصومند به عصمت خدايي و راه
«* رسائل جلد 2 صفحه 135 *»
خطا در آنها نيست و ممكن نيست از براي آنها كه به قدر سر مويي ترك اولي را مرتكب شوند چه جاي معاصي آنها سهل است اگر تكلُّم به كلام متشابهي بكنند چرا كه يقين داريم به اينكه متشابهات ايشان موافق و مطابق است با محكمات فرمايشاتشان لاينطقون عن الهوي ان هو الاّ وحي يوحي ولي كساني كه بايد به كتاب و سنت و ظواهر آنها راه روند و مالك خود نيستند ابداً لايملكون لانفسهم نفعاً و لا ضراً و لا عدالةً و لا فسقاً و ممكن باشد كه شياطين در آنها رخنه كنند آنها را از حق بگردانند چگونه ميتوانند كلام متشابه بگويند و از صدر اسلام تا به حال كداميك از علماي اهل حق بودهاند كه متشابه گفتهاند الاّ آنكه علماء ردِّ بر آنها ميفرمودند. مرحوم فيض محكم كلامش تفسير صافي است كه مشحون به اخبار و آيات و ولايت اهل بيت: است و ميگويد ما قال آل محمّد قلنا و ما دان آل محمّد دنا و مع ذلك به جهت بعضي الفاظ متشابه شيخ مرحوم اعلي اللّه مقامه فرمودند ملا مسيء و متشابه گفتن علماء به جز اضلال چيزي نيست چرا كه كسي را كه نميدانيم كه آيا امام7 او را از خطا نگاه داشته است يا خير چگونه بدانيم كه متشابه كلام او مطابق با محكم آن است و من كه فهمي ندارم كه مطابق نمايم تكليفم اين است كه رد به محكم نمايم پس چرا در اين صورت آن عالم تكلم به متشابه ميكند خدا و رسول و ائمه تكليفشان هست چرا كه ميخواهند بواطن مردم ظاهر شود اما علماء بايد به جهت رسانيدن محكمات فرمايشات خدا و رسول و ائمه از كتاب و سنت و اخبار و آثار باشند نه آنكه خود متشابهي بگويند كه باعث اضلال مردم شود استدعا دارم كه از جهت تسلي قلوب فرمايشي بفرماييد كه از اين شياطين جاني به سلامت بيرون بريم و اگر در كلام علماي سابق هم متشابهي هست بفرماييد كه بسيار در اين مقام مناسب است كه رد آنها را بكند و پناه ميبرم به خدا از شر شيطان و نفس كه اين جسارتها را خودم كرده باشم اشهد باللّه كه مقول قول است كه عرض شد يعني آنچه را كه ايراد
«* رسائل جلد 2 صفحه 136 *»
كردهاند عرض كردم و الاّ اين دعاگو با وجود عامي بودنم اينقدر فهميدهام كه آنچه مشايخ ابرار اجل اللّه شأنهم فرمودهاند همه حق است ظاهراً و باطناً محكماً و متشابهاً هرچه بفرمايند امام زمان عجل اللّه فرجه ايشان را مؤيد و مسدد فرموده و به جز حق از زبان ايشان چيزي جاري نشده است اگر وضع بدي عرض كرده عفو بفرماييد.
عرض ميشود: كه عصمت كليه مخصوص محمّد و آل محمّد: باشد هيچ مدخليتي به اين ندارد كه كسي ديگر نتواند كلام متشابهي بگويد و اين سخني است بسيار واهي كه از ياوهگويان شنيدهايد، و تعجب است از مثل آن جناب كه اعتنائي به اين سخن كردهايد و سؤال فرمودهايد و اگر به جهت احترام آن جناب نبود هيچ جوابي لازم نبود و جواب ابلهان خاموشي بود و لكن محض احترام آن جناب عرض ميكنم كه اگر بنا چنين بود كه غير از معصومين به عصمت كليه: كسي ديگر محل اعتماد خلق نباشد بايد اعتمادي به احدي از انبيا و اوليا و علما نكرد چرا كه به غير از چهارده معصوم: احدي عصمت كليه را ندارد و اگر كسي به جهت احتمال اينكه خطا كرده باشد بايد اعتماد به كلام غير متشابه او هم نباشد چرا كه شايد خطا كرده باشد پس بايد علمايي كه عصمت كليه را ندارند هيچ اعتمادي به هيچ كلامي از ايشان نباشد چرا كه چنانكه احتمال خطا در كلام متشابه ايشان ميرود به جهت عدم عصمت كليه، احتمال خطا در كلام محكم ايشان هم ميرود به جهت عدم عصمت كليه و از هيچ ياوهگويي تا به حال شنيده نشده بود كه چنين هذياني بگويد.
پس قدري در اين سخن سست فكر كنيد تا بدانيد كه از خانه عنكبوت سستتر است كه اولاً غير معصوم به عصمت كليه، كلام متشابه نبايد بگويد يعنيچه و ثانياً كلام متشابه او اضلال ميكند مردم را چه معني دارد و اگر كسي اضلال ميكند كلام محكم و كلام متشابه او اضلال ميكند و اگر كسي هدايت
«* رسائل جلد 2 صفحه 137 *»
ميكند كلام محكم و كلام متشابه او هدايت ميكند و ثالثاً اگر كسي عصمت كليه ندارد چرا بايد كلام محكم او هدايت كند و كلام متشابه او اضلال كند باري، گويا اين كساني كه قول ايشان را نقل فرمودهايد مطلقاً نمي‌دانند كه كلام محكم كدام است و كلام متشابه كدام است و با اين حال كه نمي‌دانند معني محكم و متشابه را بحث كردهاند با شما و اگر رجوعي به كتب علماء و كتب تفسير كرده بودند اين هذيانها را نميگفتند پس مناسب است كه قدري از معني محكم و متشابه را عرض كنم تا مطلب واضح شود و بتوانيد از روي بصيرت مبهوت كنيد اهل هذيان را.
پس عرض ميكنم كه كلام محكم در لغت كلامي را ميگويند كه صريح در مطلب باشد و احتمال مطلبي ديگر در آن نرود و متقن باشد و وجه مناسبي به معني شرعي دارد كه محكم، كلامي را ميگويند در شرع كه صريح باشد در مطلب شرعي كه احتمال معني عديده شرعيه در آن نرود و احتمال تخصيصي و تفصيلي و تقييدي و نسخي در آن نرود و كلام متشابه در لغت كلام مشكلي را ميگويند كه صريح در مطلبي نباشد پس متشابهات يعني مشكلات و مناسب همين معني است معاني شرعيه متشابهات پس كلامي را كه احتمال برود كه آن مخصص يا مفصل يا مقيد است يا منسوخ است يعني كلامي باشد كه احتمال رود آن كلام عام باشد يا مجمل باشد يا مطلق باشد يا منسوخ باشد پس چنين كلامي را كلام متشابه ميگويند و همچنين كلماتي كه هريك مانند ديگري است آن كلمات را متشابهات ميگويند يعني متماثلات كه هريك شباهت به ديگري دارد و همچنين شبهه را شبهه ميگويند به جهت آنكه شباهت به حق دارد، يعني كلام باطلي كه شباهت دارد به حق و لكن در واقع حق نيست آن كلام را متشابه ميگويند و چنين متشابهي در كتاب و سنت نيست چرا كه كلام باطلي يافت نميشود در آنها كه شباهت به حق داشته باشد و همه كلمات محكمات و متشابهات آنها حق است.
«* رسائل جلد 2 صفحه 138 *»
پس قدري در اين معنيها كه عرض شد فكر كنيد تا بدانيد كه تمام معنيهاي متشابهات راجع ميشود به معني مشكل و مقابل مشكل، آسان است و از اين جهت است كه به مضمون يريد اللّه بكم اليسر و لايريد بكم العسر ميسورات كه محكمات باشد آنها را اصل قرار داده و تكليف عباد را در اخذ به آنها قرار داده و مشكلات كه متشابهات باشند محل تكليف نيستند چنانكه فرموده منه آيات محكمات هنّ امّ الكتاب و اخر متشابهات فاما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأويله و مايعلم تأويله الاّ اللّه و الراسخون في العلم پس كساني كه ميل به باطل دارند ميخواهند مشكلات قرآن را معني كنند به جهت اغراضي و افسادي كه دارند و حال آنكه معني مشكلات قرآن را نميداند كسي مگر خدا و كساني كه خدا تعليم كرده ايشان را و راسخ در علمند.
پس چون قدري در آنچه عرض شد فكر كرديد خواهيد فهميد كه هريك از حكماء و هريك از علماء در هر علمي از علوم كلام آسان دارند و كلام مشكل دارند و يافت نميشود در دنيا عالمي كه در كلام او آسان و مشكل نباشد اگرچه علم، علم نحو و صرف باشد، پس بسيار تعجب است كه آن جناب خواستهايد كه من كلام متشابهي از يكي از علماي سابق عرض كنم پس عرض ميكنم كه جناب شما پيدا كنيد يك عالمي را در دنيا در يك علمي از علمها كه كلام مشكل نداشته باشد پس كداميك از علماء كلام آسان و كلام مشكل ندارند و كداميك از فقهاء كلام عام و كلام خاص و كلام مطلق و كلام مقيد و كلام مجمل و كلام مفصل ندارند و كلام آسان كدام، منافي كلام مشكل ايشان است و احدي از علماء بحث نكرده به ديگري كه چرا مطالب مشكله را به كلمات مشكله بيان كردهاي و مطالب آسان را به كلمات آسان بيان كردهاي و احدي بحث نكرده كه بايد همه را آسان بيان كني تا همه را من بفهمم تو اگر فهم نداري تقصير از گوينده نيست مطلب مشكل، مشكل بوده
«* رسائل جلد 2 صفحه 139 *»
و بيان آن مشكل است و مشكل، مشكل است از براي نافهمان و مشكل نيست از براي صاحب‌فهمان و راسخان. مناسب مقام است كه شاعر گفته:
| علي نحت القوافي من مواقعها | و ما علي اذا لميفهم البقر |
و لكن عادت اهل عناد اين است كه تكذيب كنند چيزي را كه نميفهمند. المرء عدو لما جهل بل كذَّبوا بما لميحيطوا بعلمه و لمايأتهم تأويله. و بسا آنكه گمان كنند كه مطلب مشكل را ميتوان به لفظ آسان بيان كرد پس چرا بايد به لفظ مشكل بيان كنند و نمي‌دانند كه خدا و رسول و ائمه: نخواستهاند كه طوري مراد خود را بيان كنند كه مردم نفهمند چرا كه اگر ميخواستند مرادشان را كسي نداند تكلُّم نميفرمودند و لكن صاحبان فهم ميدانند كه خدا و رسول و ائمه: و تابعان ايشان و شيعيان تكلم نميكنند مگر از براي همين كه مراد خود را به مردم برسانند و اگر نميخواستند مراد خود را برسانند تكلم نميفرمودند و لكن چون مردم مختلف بودند در فهم و شعور با هر طبقهاي به قدر فهم و شعور آنها با آنها تكلم فرمودهاند، پس نوع مردم از سه قِسم خارج نبودند قسمي اهل حكمت بودند و قسمي اهل موعظه و قسمي اهل مجادله چنانكه خداوند عالم جلّشأنه امر فرموده پيغمبر خود را9 و فرموده: ادع الي سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتي هي احسن پس اهل مجادله دليل موعظه را نميفهمند و مكلّف به فهم آن هم نيستند و لكن نبايد تكذيب كنند كلماتي را كه با اهل موعظه سخن گفتهاند و اهل دليل موعظه نميفهمند دليل اهل حكمت را و مكلّف هم نيستند كه بفهمند و آن دليل به نظر ايشان از مشكلات و متشابهات است و لكن نبايد تكذيب كنند و متشابهات را بگذارند از براي راسخان در علم و بايد ايمان بياورند و تكذيب نكنند و بگويند كل من عند ربنا و اگر تكذيب كردند مصداق اين آيه شوند كه فرموده: بل كذبوا بما لميحيطوا بعلمه و لمايأتهم تأويله.
«* رسائل جلد 2 صفحه 140 *»
باري، متشابهات و مشكلات در كلام خدا و رسول و ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم و شيعيان بلكه در هر علمي از براي هر عالمي هست و لفظ مشكل را چون نفهمند باعث اضلال آنها نيست و تكليف آنها همين است كه بگويند نميفهميم اما تكذيب كلام فهميدهنشده جايز نيست.
پس آيه شريفه عصي آدم ربه فغوي از متشابهات و از مشكلات است از براي اهل دليل مجادله و اهل دليل موعظه و نميتوانند معني آن را بفهمند و مكلّف هم نيستند كه بفهمند و لكن تكذيب نبايد بكنند اين آيه را و نبايد تكذيب كنند اهل حكمت را كه فهميدهاند معني آن را و اين آيه از براي اهل حكمت از مشكلات و از جمله متشابهات نيست و از براي ايشان آيه محكمه است و ايشان ميفهمند كه كيفيت هبوط آدم از بهشت بدون فريب خوردن از شيطان و بدون گندم خوردن نميشود اگرچه اهل دليل موعظه و اهل دليل مجادله نفهمند و متحير شوند كه چرا نميشود آدم از بهشت هبوط كند به زمين بدون اينكه شيطان او را اغوا كند و بدون اينكه گندم بخورد. باري معني متشابهاتي كه همه مردم ميفهمند نيست مگر مشكلات و مشكلات در كلام همه علماء در همه علوم هست و موجب اضلال كسي هم نيست چنانكه بيان كردم و لكن ماتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون دليلي است محكم از براي مؤمنين و الحمد للّه رب العالمين.
و اما حكايت دعاي روضهخوان و فرمايش آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه بعنيه مثل ايرادي است كه در يزد بعضي از ملاها در حيات ايشان به ايشان كردند كه تو در كتابهاي خود اقرار كردهاي به گناه خود و گفتهاي بنده اثيم كريم بن ابرهيم پس اعتباري به گفته تو نخواهد بود جوابي از براي آنها نوشتند و بعد از آنكه در دعاي ابوحمزه ثمالي حضرت سجاد7 آن همه تضرعات دارند و آن همه خضوع و خشوع اظهار ميكنند اگر شيعيان ايشان هم خضوعي داشته باشند محض اقتداي به ايشان است و الاّ شيعيان ايشان شفاعت ميكنند
«* رسائل جلد 2 صفحه 141 *»
مثل قبيله ربيعه و مضر را كه اين دو قبيله در ميان عرب در كثرت جمعيت ضرب المثل هستند و خداوند دست ما را از دامان ايشان كوتاه نكند در دنيا و آخرت به حق خود ايشان و آقايان ايشان صلوات الله عليهم اجمعين اولئك مع الذين انعم اللّه عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقاً.
سؤال نهم: از جمله سؤالاتي كه نمودهاند و جواب خواستهاند اين است كه در كتاب مستطاب ارشاد در باب ترقي عالم در زمان هريك از انبياء ششگانه تا غدير خم ميفرمايند طفل دين متولد شد و دايهها او را شير دادند و به دست ددگان و للگان دادند تا آنكه خداوند عالم معلمي را برانگيخت و مبعوث فرمود، اولاً اينكه بعثت از براي پيغمبر است و شيخ مرحوم كه پيغمبر نبودند و شريعت تازهاي نياورده بودند پس اين لفظ برانگيخت يعني چه؟ ثانياً آنكه از ماقبل و مابعد اين كلمه چنين معلوم ميشود كه دستگاه للگان و ددگان بايد به كلي برچيده شود و از نو دستگاهي چيده شود و شريعت تازهاي برپا شود چنانكه خودشان ميفرمايند كه اين حرفهاي ما هم به كلي اختراع نيست پس بايد قدري اختراع كرده باشند خلاصه مطالب معاندين زياد است و در حقيقت همين سه هم كمال گستاخي و جسارت بود ولي اين سه مسأله را كه آنها گفته بودند كه عرض نمايم عرض كردم.
عرض ميشود: كه بعد از پيغمبر آخرالزمان9 پيغمبري نخواهد آمد و هيچ امر تازهاي كه دخلي به دين و مذهب داشته باشد از جانب خداوند عالم جلّشأنه نازل نخواهد شد در ظاهر و باطن و حلال محمّد حلال الي يوم القيامة و حرام محمّد حرام الي يوم القيامة و هو9 خاتم المرسلين و كتابه خاتم الكتب و اوصياؤه: خاتم الاوصياء و شرعه خاتم الشرايع بضرورة الدين و المذهب. پس اگر معاندين چيزي در كتب مشايخ ما اعلي اللّه مقامهم پيدا كردند كه در كتاب خدا و سنت رسول
«* رسائل جلد 2 صفحه 142 *»
9 و احاديث ائمه: نباشد عذري از براي عناد خود خواهند داشت و اگر نتوانستند چيزي پيدا كنند در كتب مشايخ ما اعلي اللّه مقامهم كه در كتاب و سنت و احاديث نباشد پس حجت الهي بر ايشان تمام خواهد بود و عذري از براي عناد خود نخواهند داشت و مطالبه و مؤاخذه خواهند شد ان شاء اللّه.
و اگر بگويند كه اگر چيز تازهاي در كتب ايشان نيست پس اين كتابها كه نوشتهاند كه ساير علماي سابق ننوشتهاند چيست و اينكه بسا مطلبي را بيان ميكنند و خودشان ميگويند چنين مطلبي را در هيچ كتابي نخواهي ديد و از هيچكس نخواهي شنيد يعني چه؟
ميگويم در اينكه مطالبي چند در كتب ايشان است كه به آن تنقيح در هيچ كتابي نيست محل انكار نيست و معاندين اگر بخواهند انكار كنند و بگويند در كتابي هست آن كتاب را از ايشان مطالبه خواهيم كرد و چون نتوانستند بياورند كذب خود را آشكار كنند و در نزد عقلاي عالم رسوا شوند پس از اين است كه كتب ايشان تازگي دارد و اگر اين تازگي را بخواهند اختراع و بدعت نامند از ايشان مطالبه خواهد شد كه آن چيزي كه در كتاب و سنت و احاديث نيست و بدعت و اختراعي است كه در كتب ايشان است چيست و چون نتوانند چنين چيزي را پيدا كنند در عناد خود معذور نخواهند بود.
باري اما لفظ برانگيخت كه در ارشاد است فارسي مبعوث كرد هست اما لفظ مبعوث در كتاب و سنت مخصوص بعثت پيغمبر است و بر ديگري روا نيست محض اظهار عنادي است كه كردهاند چرا كه لفظ مبعوث بر غير پيغمبر در بسياري از آيات قرآن استعمال شده چنانكه ميفرمايد: و لئن قلت انكم مبعوثون من بعد الموت و ميفرمايد: الايظن اولئك انهم مبعوثون ليوم عظيم و ميفرمايد: ءانا لمبعوثون خلقاً جديداً و ميفرمايد: فبعث اللّه غراباً يبحث في الارض. باري آيات از حد حصر در اين مختصر افزون است كه
«* رسائل جلد 2 صفحه 143 *»
در دنيا و آخرت لفظ بعث را بر غير پيغمبر استعمال كرده و در صورتي كه فبعث اللّه غراباً فرموده كه در اين دنيا فرستاد كلاغ را از براي قابيل كه تعليم كند او را دفن كردن هابيل را بسيار بحث خنكي است كه چرا در ارشاد فرمودهاند برانگيخت و همينقدر بيان از براي منصف كافي است و لكن لاتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون.
و اما اينكه فرمودهاند كه علماء ميگويند كه ما به شما آنچه تعليم ميكنيم دستور العمل پدر و مادر شما است و كتاب و سنت پدر و مادر شما در ميان است و لـلههاي شما آن كتاب و سنت را قبول داشتند كه حجت است ولي نفهميدند ما به همان كتاب و سنت ميگوييم و چنين هم نيست كه آنچه ما ميگوييم به كلي اختراع باشد بلكه عين همان كتاب و سنت است تا آخر فرمايشات، دليل نيست كه بايد آنچه در دستگاه للگان است برچيده شود و از نو دستگاهي چيده شود و چه بسيار واضح است كه هيچ چيز از آنچه در ميان شيعه بود برنچيدند و هركس ادعا كند كه چيزي را از اصول دين و فروع دين برچيدهاند مطالبه خواهيم كرد كه آنچيز كدام است و چون نتوانند بياورند در ادعاي خود كاذب خواهند بود و در نزد عقلاي عالم رسوا.
اما دستگاه تازه اگر مراد اين است كه اين مطالبي را كه به اين تنقيح ذكر فرمودهاند كه در كتابي ديگر نيست اين دستگاه، دستگاه بدعت و اختراع در دين و مذهب نيست، و اگر دستگاه تازه يعني چيزي كه در كتاب و سنت نيست چنين تازهاي در كتب مشايخ ما اعلي اللّه مقامهم يافت نميشود و در فهرست جلد چهارم ارشاد ده دليل قرار دادهاند و بعد از كتاب و سنت و اجماع و ضرورت و دليل عقل به انواع مختلفه بيان فرمودهاند مطلب خود را و لكن ماتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون.
سؤال دهم: در اول رساله جامع ميفرمايند كه چون سيد مرحوم از دنيا رفتند و جايز نبود بقاء بر تقليد ميت و تقليد كردن از ميت ابتداءً و مردم
«* رسائل جلد 2 صفحه 144 *»
هم خواهش نمودند پس كتابي نوشتم در فقه، سركار عالي هم كه بعد از ايشان رسالهاي در فقه ظاهراً ننوشته باشيد پس تكليف اهل حق چيست و امر كردن به اخذ مسائل از كتاب جامع و هداية العوام از چه بابت است تقليد سركار است يا آنكه از جهت صرف اخبار است اگر تقليد سركار است ممكن نميشود كه دو عالِم در جميع مسائل نظريه متفق باشند و اگر به فرمايش سركار كه در بعضي از رسائل نوشتهايد كه نحن نقلِد الامام7 و جامع تفسير متون اخبار و نقل معاني آثار باشد كه عوام چطور مستنبط احكام شوند و مستخرج از اخبار ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم ميخواهم حكمت آن را بدانم كه چرا سركار رسالهاي در فقه مرقوم نميفرماييد و تكليف مردم امروز چيست؟
عرض ميشود: كه جواز تقليد ميت ابتداءً و بقاي بر تقليد او محل اختلاف است در ميان علماي اصوليين پس بعضي جايز دانستهاند و بعضي جايز ندانستهاند و بعضي به تفصيل قائل شدهاند و در كتاب جامع نفرموده كه جايز نيست بلكه فرمودهاند سيد مرحوم جايز نميدانستهاند و اما خود آن بزرگوار اعلي اللّه مقامه جايز ميدانستند و خلاصه دليل ايشان اين بود كه هيچ حكمي جايز نيست در دين خدا مگر به حكم خدا و من لميحكم بما انزل اللّه فاولئك هم الكافرون و از همين جهت در اول كتاب جامع ميفرمايند: و قد جردته عن كل حكم لمينص عليه الائمة الطاهرون سلام اللّه عليهم و عن كل حكم افتي به قوم في دين اللّه ليس له برهان و عن مقتضي القياسات و الاستحسانات و المصالح المرسلة و الاجتهادات الظنية و الارتياءات المبدعة و الانظار المحدثة و ما يستنبط عن القواعد الاصولية و القوانين العامية و الظنون العامة و الخاصة و اقتصرت علي كل حكم نصوا عليه في الاخبار الصحيحة و الاثار المحكمة من غير ضمّ شيء من الاهواء و الاراء اليها و ليعلم المطلع علي كتابي هذا انه محض تفسير متون الاخبار و نقل معاني الاثار من
«* رسائل جلد 2 صفحه 145 *»
غير تحريف و لا تبديل. پس مطالعه كنيد اين عبارات شريفه را به دقت تا بيابيد كه چنين كتابي به اين صفات مذكوره چه صاحب آن زنده باشد و چه رحلت كرده باشد حق است و صدق، و صدق صادق به محض ارتحال، كذب نميشود پس اگر كسي صادق است صدق او بعد از ارتحال خود باقي است و اگر كسي كاذب است كه در حيات هم تقليد او جايز نيست چه جاي موت او و از اين است كه قبل كتاب طهارت ميفرمايند: و ارجوه انيحفظني من الخطاء و الزلل فانه الرقيب المسدد المؤمل و انيجعل كتابي هذا صدقة جارية مدي الدهر و منتهي الايام و انيثيبني بكل من ينتفع به الي يوم القيام و ان لايكون كتابي هذا مما ينقرض بمرور الشهور و الاعوام. پس متذكر باشيد كه هيچ ضرورتي داعي نبود كه من بعد از ارتحال ايشان كتابي در فقه بنويسم و سبب انقراض چنين كتابي شوم مگر آنكه مسألهاي در اين كتاب نباشد و بخصوص سؤال شود چنانكه مكرر سؤال شده و جواب نوشتهام.
اما اينكه فرمودهايد امر به اخذ مسائل از كتاب جامع و هداية العوام از باب تقليد سركار است يا از جهت صرف اخبار.
پس عرض ميكنم دو صورت سؤال در نزد من دو مطلب نيست و يك مطلب است هركس اسم خود را مقلد من ميگذارد و دين و مذهب من اين است كه بايد به صرف اخبار عمل كند و هر حكمي كه از غير اخبار است حكم بغير ما انزل اللّه است و اما اينكه فرمودهايد كه نميشود دو عالِم در جميع مسائل نظريه متفق باشند حق است و صدق، اما عرض ميكنم كه جميع علماي اصولي بلكه اخباري جايز ميدانند كه عوام اخذ كنند مسائل فرعيه خود را از هركس كه شرايط اجتهاد و شرايط فقاهت در او جمع باشد اگرچه در مسائل نظريه هريك با هريك خلافي داشته باشند و از اين جهت اجازه دادهاند غير خود را كه فقاهت كند و همه علماء و فقهاء ميدانند كه مجاز در مسائلي چند با مُجيز مختلف است.
«* رسائل جلد 2 صفحه 146 *»
و اما اينكه فرمودهايد كه جامع تفسير متون اخبار و نقل معاني آثار است چطور عوام مستنبط احكام و مستخرج از اخبار شوند.
عرض ميكنم كه عوام مستنبط احكام و مستخرج از اخبار نميتوانند شد از اين جهت بايد اخذ كنند مسائل خود را از مستنبط مخرجي و چنانكه در حيات صاحب كتاب جامع اعلي اللّه مقامه عوام مستنبط و مستخرج نبودند و از كتاب جامع بايد اخذ كنند مسائل فرعيه خود را حال هم چنين است، مستنبط و مستخرج نيستند و ميتوانند اخذ كنند مسائل خود را از آن كتاب نهايت اگر عربي نمي‌دانند كتاب هداية العوام فارسي است و اگر ملا نيستند كسي كه سواد دارد از براي ايشان بخواند و اگر عربي نمي‌دانند يا اجمالي در مسأله باشد كسي ترجمه كند و تفصيل دهد مانند ساير عوام نسبت به كتب عربي و فارسي ساير فقهاء. باري، كتاب جامع و هداية العوام صدقه جاريهاي است از آن مرحوم اعلي اللّه مقامه كه بايد منقرض نشود تا ظهور امام7 و ثواب اين صدقه جاريه بايد عائد شود به ايشان.
و اگر بفرماييد كه بنابراين ايشان هم نبايد جامع بنويسند تا رساله سيد مرحوم يا رساله شيخ مرحوم اعلي اللّه مقامهما صدقه جاريه باشد از براي ايشان.
عرض ميكنم كه رسائل ايشان جامع نبود و خود ايشان هم از براي اين ننوشته بودند كه بعد از رحلت ايشان كسي به آنها عمل كند به خلاف جامع كه جامع است و از براي همين نوشته شده كه صدقه جاريه باشد و منقرض نشود و علاوه بر آنچه عرض شد چيزي چند هست كه نبايد آنها را عرض كنم لا كل ما يعلم يقال و هو العالم بما في البال و به التكلان.
سؤال يازدهم: در باب دوازده مهدي است كه در جواب سركار ميرزا حسينعلي سلمه اللّه فرموده بوديد شايد مراد زمان رجعت باشد پس چطور آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه در اثبات ركن رابع ميفرمايند كه همين مطلب
«* رسائل جلد 2 صفحه 147 *»
را دليل ميآورند و شنيدم كه آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه در يكي از رسائل خود كه در رد باب مرتاب مرقوم فرمودهاند كه چطور ميشود اين ادعاي تو و حال آنكه دوازده مهدي نيامدهاند و بدون آمدن دوازده مهدي امام7 ظاهر نميشود پس در اين صورت اگر اين قول صدق باشد و اين فرمايش را فرموده باشند در جواب آن به زمان رجعت كاري ندارد و بايد در اين زمان باشد و اگر قبل از رجعت باشد آيا ممكن است كه يك مرتبه دو نفر يا سه نفر يا بيشتر ظاهر شوند يا خير و اينها دليل بر مدعا ميشود يا خير يعني خصم را چگونه از ارشاد از اين فرمايش جواب بگوييم؟
عرض ميشود: كه اگر من نوشتهام «شايد كه مراد در زمان رجعت باشد» كه لفظ شايد از براي قطع به مطلب نيست پس چه منافات دارد با اينكه در اين زمانها هم باشد و چه منافات دارد با اينكه آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه اين حديث را دليل بر اثبات ركن رابع قرار دادهاند همين كه بنا چنين باشد كه در ميان ضعفاي شيعه و قراي مباركه قراي ظاهره واسطه باشند چه در زمان گذشته و چه در اين زمان و چه در زمان آينده، آن واسطه ضرور است.
و اما از براي ردِّ باب مرتاب از اين باب است كه در زمان ظهور امام روحي فداه عجل اللّه فرجه اصحاب بزرگ آن حضرت7 صاحبان رايات و عَلم و بيرقند و دوازده نفر ايشان از ديگران بزرگترند و هريك صاحب رايت و عَلمند و در اطراف زمين حكمران و فرمانفرما هستند پس كسي كه مانند اين باب مرتاب خروج كند و خود و اتباعش مانند موشها در سوراخها پنهانند و از ترس سلاطين جرأت ابراز از مطلب خود ندارند چگونه در ادعاي خود صادقند و كذب ايشان از همه كذبهاي دنيا واضحتر است.
و اگر بناي تأويل را گذاردند كه حكومت ظاهري نيست و حكومت باطني منظور است باز كذب ايشان از همه كذبها واضحتر است چرا كه حكومت باطني اختصاصي به امام غائب ندارد و هميشه اهل حق از زمان آدم
«* رسائل جلد 2 صفحه 148 *»
تا بعد به حكومت باطني مشغول بودهاند و انتظاري نبايد كشيد كه كسي در يك زماني بيايد و حكومت باطني بكند و در ظاهر از ترس سلاطين نتواند احكام خود را جاري كند و به اين تأويلات سست كه اوهن از بيت عنكبوت است ديگر امام غائب كه اين مرتابين ادعاي آمدن او را به آمدن خودشان كردهاند معني نخواهد داشت پس همه امامان در عالم باطن حكومت دارند و در آن عالم باطن ظاهرند از براي اهل باطن پس هيچيك غائب نيستند يا همه ايشان غائبند يعني در نزد غير اهل حق معروف نيستند.
باري قدري بايد متذكر باشيد كه مطلب اهل حق و مطلب شيعه اثنيعشري غير از اين تأويلات سست باطله است و مطلب ايشان اين است كه دوازده امام7 دارند كه اول ايشان حضرت اميرالمؤمنين و آخر ايشان مهدي بن الحسن العسكري صلوات اللّه عليهم اجمعينند و يازده امام ايشان غائب نبودهاند و شخص دوازدهم عجل اللّه فرجه كه در زمان حضرت عسكري تولد شد غائب است و در اين زمانها نبايد از پدران و مادران شيرازي و نوري تولد كند نعوذ باللّه من بوار العقل و چون ظاهر شود با علامات خاصه ظاهر شود و حكومت ظاهري در روي زمين بكند و روي زمين را پر كند از عدل و داد چنانكه پيش از ظهور او پر شده بود از ظلم و جور و چون ظاهر شود جنگها بكند مانند حضرت اميرالمؤمنين عليه و آله صلوات المصلين و مخالفين خود را بكشد به طوري كه حضرت امير7 كشت و پر كند زمين را از عدل و داد به طوري كه احدي از سلاطين روي زمين نتوانند سرپيچي از حكم محكم او بكنند. باري علامات قبل از ظهور كه از هشت ماه پيشتر بايد ظاهر شود و علامات خود او عجل اللّه فرجه در ميان شيعه اثنيعشري بلكه در ميان اهل اسلام نه آنقدر واضح است كه به اين خرافات سست و تأويلات باطله امر حق بر احدي مشتبه بماند حتي بر خود بابيه خبيثه و لكن ماتغني الايات و النذر عن قوم لايؤمنون.
«* رسائل جلد 2 صفحه 149 *»
سؤال دوازدهم: آنكه بفرماييد كه آيا كافر فطري مسلمان ميشود يا خير يا آنكه به ظاهر مسلمان باشد و باطناً كافر است يا بالعكس؟
عرض ميشود: كه اگر قبل از اثبات ارتداد او در نزد حاكم شرع توبه كند واقعاً نه از روي ترس از حاكم توبه او در نزد خدا قبول خواهد شد اگرچه حاكم شرع نبايد توبه او را مانع از براي اجراي حكم شرعي خود قرار دهد پس حكم شرعي را بايد جاري كند مگر آنكه حاكم، امام7 باشد پس او ميتواند از حد او بگذرد و حكم را جاري نكند چنانكه گاهي حضرت اميرالمؤمنين صلوات اللّه عليه ميكردند.
سؤال سيزدهم: آنكه قائلين به عدد صوم اگرچه بودهاند ولي مممكن است كه در بيست و هفتم ماه رمضان به آن قاعدهاي كه رفتار نمايند اول ماه شوال بشود و اين فقره خلاف ضرورت اسلام است چرا كه ظاهراً عمل شيعه رؤيت است پس چرا آقاي مرحوم ابتدا حكم به صوم عدد فرمودند اگر بگوييم خلاف ضرورت كردند كه خود كافر ميشويم و اگر بگوييم كه صحيح بود كه خلاف آنچه در ميان علماء و عوام و مقلدين معمول بوده فرمودهاند و اگر بگوييم خبط در حكم كردهاند اولاً كه ممكن نيست كه چنين بزرگواري با آن همه علم و زهد و ورع و تقوي چنين خبطي بفرمايند و حال آنكه جناب آقا سيد محسن ميفرمودند كه بعد از رجوع از اين مسأله در خدمت ايشان بودم كه كسي گفت كه امام زمان عجل اللّه فرجه ظهور فرمودهاند فرموده بودند كه اگر اين خبر صحت دارد ما هم عمل به عدد خواهيم نمود پس معلوم است كه تقيه فرمودهاند كه رجوع از فتوي فرمودهاند و تا عملي مخالف ضرورت اين خلق منكوس نباشد تقيه يعني چه؟ ميخواهم بدانم كه اين خلاف ضرورت بوده يا موافق ضرورت اگر خلاف ضرورت و حق بوده كه باز هم ممكن است كه امري خلاف ضرورت باشد و حق هم باشد و اگر موافق ضرورت اين خلق بوده كه چرا تقيه فرمودهاند به هر صورت جواب بفرماييد
«* رسائل جلد 2 صفحه 150 *»
و معني ضرورت را هم در اين ضمن بفرماييد كه چه چيز است.
عرض ميشود: كه احاديث بسيار با تأكيدات به قسم وارد شده كه واللّه ماه رمضان از سي روز كمتر نميشود و ماه شعبان هرگز زياده از بيست و نه روز نميشود و فتواي شيخ صدوق رحمه اللّه همين است و كتاب من لايحضر در نزد اهل اسلام حاضر است كه روايت ميكند از ابيعبداللّه7 قال قلت له ان الناس يروون ان رسول اللّه9 ماصام من شهر رمضان تسعة و عشرين يوماً اكثر مما صام ثلثين قال7 كذبوا ماصام رسول اللّه9 الاّ تاماً و لايكون الفرائض ناقصة ان اللّه تبارك و تعالي خلق السنة ثلثمائة و ستين يوماً و خلق السموات و الارض في ستة ايام فحجزها من ثلثمائة و ستين يوماً فالسنة ثلثمائة و اربعة و خمسون يوماً و شهر رمضان ثلثون يوماً لقول اللّه عز و جل و لتكملوا العدة و الكامل التام و شوال تسعة و عشرون يوماً و ذوالقعدة ثلثون يوماً لقول اللّه عز و جل و واعدنا موسي ثلثين ليلة فالشهر هكذا ثم هكذا اي شهر تام و شهر ناقص و شهر رمضان لاينقص ابداً و شعبان لايتمُّ ابداً و بعد از ذكر اين قبيل احاديث ميگويد قال مصنف هذا الكتاب رضي اللّه عنه من خالف هذه الاخبار و ذهب الي الاخبار الموافقة للعامة في ضدها اتقي كما يتقي العامة و لايكلم الاّ بالتقية كائناً من كان الاّ انيكون مسترشداً فيرشد و يبين له فان البدعة انما تمات و تبطل بترك ذكرها و لا قوة الاّ باللّه.
و عن الخصال قال مصنف هذا الكتاب مذهب خواص الشيعة و اهل الاستبصار منهم في شهر رمضان انه لاينقص عن ثلثين يوماً ابداً و الاخبار في ذلك موافقة للكتاب و مخالفة للعامة فمن ذهب من ضعفة الشيعة الي الاخبار التي وردت للتقية في انه ينقص و يصيبه ما يصيب الشهور من النقصان و التمام اتقي كما يتقي العامة و لميكلم الاّ بما يتكلم به العامة و لا قوة الاّ باللّه.
پس قدري در عبارات صدوق تدبر كنيد كه آيا صدوق دروغ گفته كه
«* رسائل جلد 2 صفحه 151 *»
نوشته خواص شيعه و اهل استبصار ايشان عملشان بر اين بوده در زمان صدوق كه ماه رمضان هرگز كمتر از سي روز نميشود و آيا احدي از علماء ميتواند نسبت كذب و افترا به صدوق بدهد پس مسألهاي كه در زمان صدوق از مذهب شيعه و از خواص شيعه بوده چگونه برخلاف ضرورت شيعه ميتواند بود و از گفته صدوق چنين معلوم ميشود كه ضعفاي شيعه و كساني كه اهل بصيرت نبودهاند به روش عامه در اين مسأله راه ميرفتهاند از اين جهت گفته كه از آنها بايد تقيه كرد چنانكه از عامه تقيه كرد و از اين جهت گفته كه اخباري كه دلالت ميكند كه ماه رمضان هم مثل ساير ماهها نقصان ميپذيرد اخباري است مطابق با مذهب عامه و مأموريم كه اگر خبري به ما رسيد كه مخالف عامه باشد و خبري رسيد كه مطابق مذهب عامه باشد عمل كنيم به آنچه مخالف مذهب آنها است و بدانيم كه آنچه موافق مذهب آنها است از روي تقيه صادر شده.
باري پس كسي كه مثل صدوق عمل كند به اين مسأله چگونه نسبت خبط يا نسبت خلاف ضرورت به او ميتوان داد مگر كسي علي العمياء از روي عناد هذياني بگويد بلي چيزي كه صورت وقوع دارد و از براي همه فقهاء اتفاق افتاده و اتفاق ميافتد اين است كه در مسائل نظريه ممكن است كه در يك وقتي چيزي بفهمند و در وقتي ديگر چيزي ديگر. مثل اينكه شيخ مرحوم اعلي اللّه مقامه كشمش پخته را حرام و نجس ميدانستند و بعد از مدتي آن را نجس نميدانستند و همان حرام ميدانستند و نه در وقت اول خبط فرموده بودند و نه در وقت دوم و نه در وقت اول خلاف ضرورت كرده بودند و نه در وقت دوم و برخلاف شيخ مرحوم آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامهما كشمش پخته را پاك و حلال ميدانستند و نه شيخ مرحوم خبط كرده بود و نه آقاي مرحوم و نه شيخ مرحوم خلاف ضرورت مذهب كرده بود و نه آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامهما چنانكه در اين مسأله كه سؤال كردهايد شيخ مرحوم و سيد مرحوم
«* رسائل جلد 2 صفحه 152 *»
مثل اكثر و اغلب فقهاء رؤيت هلال را معتبر ميدانستند و آقاي مرحوم عدد را معتبر ميدانستند و هيچيك خبط نكرده بودند و هيچيك خلاف ضرورت مذهب نكرده بودند و هيچيك جايز نميدانستند خلاف ضرورت كردن را و همه مخالف ضرورت را كافر ميدانستند اگرچه به جهت رفع عسر و حرج بعضي را تنجيس نميكردند مثل آنكه عامه را پاك ميدانستند.
باري آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه بعد از آنكه رؤيت هلال را معتبر دانستند مثل اغلب فقهاء باز فتواي ايشان اين بود كه اگر ماه رمضان بيست و نه روز شد بعد از عيد فطر بايد يك روز را قضا كرد چرا كه كاشف از اين است آخر شعبان همان اول رمضان بوده مگر آنكه در آن روز كسي به نيت شعبان روزه گرفته پس چون سي روز را روزه گرفته نبايد قضا كند چرا كه روزه اول به جاي خود واقع شده چنانكه مروي است.
باري اما اينكه فرمودهايد ممكن است در بيست و هفتم ماه رمضان اول شوال باشد نميدانم چرا اين فرمايش را فرمودهايد چرا كه از اجتماعي تا اجتماع ديگر بيست و هشت روز و كسري است ديگر بيست و هفت روز معني ندارد و ماه حسابي و ماه حلالي در اغلب اوقات يك روز تفاوت دارند و اگر گاهي تفاوت زياده شود به سه روز نميرسد و سبب رجوع آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه، همين زيادتي تفاوت شد.
باري همينقدر متذكر باشيد كه اختلاف در نظريات به طوري كه ميبينيد در ميان علماء و فقهاء متداول است اختلافي است مرضي خدا و رسول و ائمه هدي: و خود ايشان فرمودهاند كه نحن اوقعنا الخلاف بينكم و به ضرورت دين و مذهب اين اختلاف جايز و محبوب خدا و رسول و ائمه هدي:است و اما خلاف ضرورت دين و ايمان آن خلاف دين و ايمان است. و معني اين ضرورت كه خلاف آن جايز نيست به لفظ مختصر اين است كه چيزي كه معلوم است از براي علماء و از براي عوامي كه اعتنا به دين و مذهب دارند كه آن چيز از جانب خدا است كه رسول و ائمه: رسانيدهاند
«* رسائل جلد 2 صفحه 153 *»
چنين چيزي را ميگويند به حد ضرورت رسيده و به واسطه ضرورت رسيده است چه در حلال باشد يا در حرام و چه در مكروه باشد يا مستحب يا مباح و چه در واجب باشد يا حرامي كه مقابل واجب است مثل نماز واجب و زناي حرام و همچنين در باقي اقسامي كه اشاره شد مثل اينكه گوشت گوسفند حلال است و گوشت سگ حرام است و نكاح معقوده و ملك عين حلال است و نكاح محارم حرام است و نماز در مسجد مستحب است و در حمام مكروه است و در جاي ديگر مباح است. باري مسأله ضرورت دين و ايمان در نزد اهل دين و ايمان از بديهيات ايشان بوده و هست و لكن بعضي از ملحدين به طور الحاد ميخواهند يكطوري از قيد و حد آنها خلاص شوند كه بعد از خلاصي از آنها به هرطوري بخواهند حركت كنند به كام دل و اللّه متم نوره و لو كره الكافرن اعاذنا اللّه من كيدهم و مكرهم و مكروا و مكر اللّه و اللّه خير الماكرين قل فللّه الحجة البالغة الواضحة لجميع المكلفين و لو شاء لهديهم اجمعين و علي اللّه قصد السبيل و منها جائر و لا حول و لا قوة الاّ باللّه العلي العظيم.
سؤال چهاردهم: بالاسريهاي نايين ميگويند ركن رابع حق است ولي كليت عليحده ندارد مثل آنكه سه ركن كه الوهيَّت و نبوت و امامت باشد خودش جزء امامت است و در صورتي كه جزء باشد ديگر ركن عليحده يعني چه؟ جواب آن را هم مرقوم بفرماييد.
عرض ميشود: كه اگر ميگويند كه چون ائمه: ولي لمن والاكم و عدو لمن عاداكم و امثال اينها را فرمودهاند اين ركن جزء ركن امامت شده حق است و جزء ركن امامت است و ركن علي حدته نيست و لكن به اين ملاحظه امامت هم جزء رسالت است و ركن عليحدته نيست چرا كه چون رسول9 گفته كه اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم و گفته قل لااسألكم عليه اجرا الاّ المودة في القربي پس به گفته خدا و رسول9 اطاعت و ولايت ائمه: واجب شده پس چه شد كه امامت ركن سيوم شد با اينكه جزء رسالت بود
«* رسائل جلد 2 صفحه 154 *»
به همينطور ركن چهارم هم كه جزء ركن امامت است ركن چهارم است و عيبي ندارد چنانكه ركن سيوم كه امامت بود جزء ركن دوم بود و عيبي نداشت. و اصل راه اين نظر اين است كه در دين و مذهب دو قسم چيز هست يك قسم صاحبان كلام و يك قسم كلام ايشان و صاحبان كلام اصلند و كلام ايشان فرع است پس يكي از صاحبان كلام خدا است كه اصل است و يكي از صاحبان كلام رسول او است9 كه اصل دوم است و يك قسم از صاحبان كلام ائمه: هستند كه اصل سيومند و يك قسم از صاحبان كلام راويان اخبار و ناقلان آثار ايشانند كه اصل چهارمند و بعد از اين چيزي كه در دين و مذهب است كلام اين طبقات چهارگانه است كه هر كلامي فرع صاحب آن كلام است و اين ملاحظه از روي حكمت شده و آيات و اخبار و اجماعات و ضروريات بر اين ملاحظه آنهايي است كه در كتاب مستطاب ارشاد ديدهايد و السلام علي من اتبع الهدي. قل ان الهدي هدي اللّه و لا قوة الاّ باللّه.
سؤال پانزدهم: فتاوي علماء است كه با سگ شكاري و تير و كمان و شمشير، شكاري به دست آمد اگرچه ذبح نشود حلال است اما در خصوص تفنگ حلال است يا نيست گويا آقاي مرحوم اعلي اللّه مقامه ميفرمايند حلال است و باقي علماء حرام ميدانند بيان بفرماييد.
عرض ميشود: كه عبارت كتاب مبارك جامع الاحكام اين است كه ميفرمايند: لايؤكل ما قتله البندق و الجلاهق و الحجر و اين فتوا موافق فتواي ساير فقهاء است من هم حلال نميدانم، (نميدانم ظ) كه شما به كدام قولي از ايشان برخوردهايد كه فرمودهايد حلال ميدانند و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته.
و قد فرغت منها في عصر يوم الاربعاء الثالث من شهر ذي الحجة الحرام من شهور سنة 1301 حامداً مصلّياً مستغفراً.