مکتب استبصار/قسمت هشتم

ابعاد دین (۲)

 قسمت گذشته در تعريف اصطلاحى سه بُعد دين، عبارتى از آقاى مرحوم (اع) نقل شد كه در آن به طور اجمال اجزاى هر بُعد را بيان فرموده بودند. در اين قسمت، آن اجزا را با تفصيل بيشترى بيان مى‏كنيم.
 شرح و بسط محتويات هركدام از ابعاد دين را در رساله شيرازيه كه »سيّد مرحوم« – اعلى اللّه مقامه – در جواب ميرزا ابراهيم شيرازى نوشته‏اند مى‏توان يافت كه در آن‏جا زيرمجموعه‏هاى هر بُعدى را به طور تفصيل بيان فرموده‏اند. كسانى كه خواستار مطالب بيشترى هستند، به آن رساله رجوع كنند.
 بعد از توضيح هريك از ابعاد دين در چندين صفحه، مى‏فرمايند:

ابعاد دین (۲)

 قسمت گذشته در تعريف اصطلاحى سه بُعد دين، عبارتى از آقاى مرحوم (اع) نقل شد كه در آن به طور اجمال اجزاى هر بُعد را بيان فرموده بودند. در اين قسمت، آن اجزا را با تفصيل بيشترى بيان مى‏كنيم.
 شرح و بسط محتويات هركدام از ابعاد دين را در رساله شيرازيه كه »سيّد مرحوم« – اعلى اللّه مقامه – در جواب ميرزا ابراهيم شيرازى نوشته‏اند مى‏توان يافت كه در آن‏جا زيرمجموعه‏هاى هر بُعدى را به طور تفصيل بيان فرموده‏اند. كسانى كه خواستار مطالب بيشترى هستند، به آن رساله رجوع كنند.
 بعد از توضيح هريك از ابعاد دين در چندين صفحه، مى‏فرمايند: فمحصّل القول انه ورد عن النبى‏صلى الله عليه وآله انه قال: »الشريعة اقوالى و الطريقة افعالى و الحقيقة احوالى« (خلاصه‏ى مطلب آن كه از حضرت رسول روايت شده كه فرمودند شريعت، گفته‏هاى من و طريقت، كردار من و حقيقت، حالات من است).
 بعد از اين قسمت، به توضيح مختصر هريك از ابعاد مى‏پردازند كه مشتمل بر كليّات مطالبى است كه در صفحات قبل عنوان كرده‏اند. اينك آن عبارت را نقل كرده و در ضمن آن، مطالب ديگرى را نيز ضميمه مى‏كنيم:

     بُعد حقيقت:

 مى‏فرمايند: فعلم الحقيقة معرفة اللّه سبحانه و مايتبعها من اصول العقايد فى كلّ عالم بحسبه و هى حال رسول‏اللّه‏صلى الله عليه وآله و الائمةعليهم‏السلام.
 علم حقيقت، شناخت خداوند سبحان و آن‏چه كه از اصول عقايد با آن ارتباط دارد در هرعالَمى به حسب آن عالم، و اين بُعد از دين، عبارت است از حالات رسول خدا و ائمه‏عليهم‏السلام (الحقيقة احوالى).
 اين بُعد از دين شامل اين‏گونه امور است:
 ۱- معرفت خداوند (اثبات وجود او، شناخت او، شناخت اسماء، صفات، كمالات، افعال، امر بدا، جبر و تفويض، مشيّت، مراتب توحيدى و…).
 ۲- معرفت پيغمبر (شناخت نبوت عامّه و تمام امور مربوط به اين بحث، شناخت نبوت خاصّه و تمام امور مربوط به اين بحث).
 ۳- معرفت امام (وجوب وجود او، شناخت علايم، صفات، شرايطى كه امام دارد، همچنين امر غيبت امام و تمام امور مربوط به اين بحث).
 ۴- معرفت اولياء و اعداء (وجوب ولايت اولياء اللّه و برائت از اعداء اللّه، و ساير امور مربوط به اين بحث مثل شناخت اخوان، انواع، علايم، حقوق، نيكى، معاشرت با ايشان).
 ۵- معرفت ساير امور اعتقادى (از جمله كليّاتى مربوط به عالَم، ستاره‏ها و ساعات، ملائكه، زمين‏ها و آسمان‏ها، انسان و امور مربوط به او، رؤيا، حقايق طب و امراض، جنّ، ابليس، حيوانات، سحر و چشم‏زدن و …).
 اين امور، بُعد حقيقت دين را تشكيل مى‏دهند.

    بُعد طريقت:

 مى‏فرمايند: و اما الطريقة: هى تهذيب النفس بتهذيب الاخلاق و علم النفس من حيث تحلّيها بالفضائل و تخلّيها عن الرذائل و هذه هى فعل رسول‏اللّه‏صلى الله عليه وآله … و هى الطريقة التى يجب الاستقامة بها.
 و اما »طريقت«، پس آن آراستن نفْس است به آراستگى خُلْق و خو و شناخت نفس براى آراستن آن به فضيلت‏ها و پيراستن آن از پستى‏ها و اين‏ها، عمل رسول خدا بود (و الطريقة افعالى) و راهى است كه استقامت در آن و منحرف نشدن از آن واجب است.
 اين بُعد از دين، شامل اين‏گونه امور است:
 ۱- الف- شناخت نفْس (شامل شناخت اقسام و انواع، حالات، و ساير امور مربوط به نفس).
 ب- روش اصلاح نفْس (شامل شناخت چگونگى مجاهده، اصلاح، طرد و يا هدايت آن و ساير امور مربوط به اين بحث).
 ج- شناخت صفات نفْس (شناخت صفات پسنديده و نكوهيده كه اصول آن بيش از هفتاد مورد است).
 د- شناخت طاعات و معاصى (در طاعات مانند عدل، محبت و عداوت، مروّت و فتوّت، اجتناب از محارم، انجام واجبات و در معاصى مانند مرتكب شدن اشتباهات، مفارقت روح‏الايمان، گناهان كبيره و تعريف و تعيين آن‏ها، پوشانيدن گناهان، لذّات و شهوات، خيانت، دروغ، و ساير امور).
 ۲- كارهاى مربوط به امور طريقتى (از جمله مصافحه، چگونگى معاشرت، سكوت و سخن، مزاح و خنده و گريه، حركت و سكون، خواب و بيدارى، عطسه، سفَر، نوشتن، و ساير اعمال).
 اين امور، بُعد طريقت را تشكيل مى‏دهد.

    بُعد شريعت:

 و اما الشريعة: فهى الاحكام التكليفية الالهية التى اتى بها رسول‏اللّه‏صلى الله عليه وآله من مبدأ الوجود الى مستقرّ الشهود فى الوقت الذى كان ادم بين الماء و الطين الى يوم ينفخ فى الصور فهى اقواله عن اللّه لانه‏صلى الله عليه وآله »ماينطق عن الهوى ان هو الّا وحى يوحى«
 و اما »بُعد شريعت« عبارت است از احكام تكليفى الهى كه رسول خداصلى الله عليه وآله آن‏ها را به ميان خلق آورد از سرچشمه‏ى هستى تا پست‏ترين مراتب وجود، در هنگامى كه آدم ميان آب و گل بود تا وقتى كه در صور دميده مى‏شود، اين شريعت، گفته‏هاى آن جناب است از جانب خداوند (و الشريعة اقوالى) چرا كه اوصلى الله عليه وآله از روى هوا و هوس سخن نمى‏گويد گفتار او نيست مگر وحيى كه به او وحى مى‏شود.
 اين بُعد از دين، شامل اين‏گونه امور است:
 الف-
 عبادات (اعمالى كه نيّت، لازمه‏ى آن‏ها است شامل نماز، روزه، حج، جهاد، زيارت قبور، اذكار و ادعيه و قرائت قرآن و ساير امور از اين قبيل).
 ب-
 ۱- عقود (قرادادهايى كه نيّت، لازمه‏ى آن‏ها نيست و نياز به صيغه‏ى خاصى دارند و صيغه‏ى آن‏ها دو طرفى است (ايجاب و قبول) شامل صلح، مسابقه‏ها، تجارت، شَفْعه، شركت و قسمت، مضاربه، مزارعه و مساقات، اجاره، جُعاله، نكاح و ساير امور).
 ۲- ايقاعات (قرادادهايى كه نياز به صيغه‏ى خاصى دارند ولى صيغه‏ى آن‏ها، يك طرفى است (فقط ايجاب) شامل نذرها، قسم‏ها، عهدها، صدقه، هِبه و ساير امور).
 ۳- احكام (اعمالى كه نياز به صيغه‏ى خاصى ندارند شامل طهارت، ديه‏ها، حدود، مسائل ارث، اكل و شرب، مسكن، و ساير امور مربوط به اين‏ها).
 اين امور، كليّات بُعد شريعت را تشكيل مى‏دهد.

در قسمت بعد جمع بندی ای کلی درباره ی مباحث کلی مکتب استبصار ارائه خواهیم داد