جمعبندى بحثهاى گذشته
همانطور كه مىدانيم – و در قسمتهاى نخستين اين بخش بيان شد -، لُبّ و حقيقت مكتب استبصار را در اين مختصر نمىتوان گنجانيد و تمام بحثهايى كه مطرح مىشود، كليات قسمتهاى مختلف اين مكتب نورانى است. با اين همه، براى آمادهسازى هرقسمت و گنجانيدن مطالب در آن، سعى زيادى شده است و اميدواريم كه تا حدودى سودمند واقع شده باشد.
در اين قسمت، ابتدا بحثهاى گذشته را فقط عنوان مىكنيم و از توضيح و تفسير خوددارى مىكنيم؛ زيرا تمام مطالب مدّ نظر بوده و احتياجى در تكرار نيست. و اين عنوانبندى بحثهاى گذشته، به جهت آن است كه شايد كسى گمان كند كه اين سلسله بحثها – تا قسمت نهم -، بحثهايى منقطع از يكديگر بودهاند. از اين جهت هربحثى را عنوانى قرار داده و كليّات آن بحث را مطرح مىكنيم.
۱- اسلام، تشيّع، استبصار
در قسمت نخسين، تعريف سه اصطلاح »اسلام، تشيّع و استبصار« ارائه شد و در ضمن آن، تعريف »مسلم، شيعه و مستبصر« بيان گرديد.
۲- مكتب استبصار
استبصار از نظر لغت به چه معنا است؟ استبصار، از نظر قرآن و احاديث چه موقعيتى دارد؟ و معنى اصطلاح مكتب استبصار به طور صحيح چيست؟
۳- مشايخ مكتب استبصار
آن بزرگانى كه به طور قطع و يقين بزرگ اين مكتب هستند، چه كسانى هستند؟ خصوصيات ايشان چيست؟ و از همه مهمتر، چگونگى شناخت يك بزرگ شيعه به چه صورت امكان دارد؟ در اين قسمت، به تمامى اين سؤالات پاسخ داده شد.
۴- شناخت كاملين شيعه (دو قسمت)
در قسمت اول اين بحث، عبارتى از آقاى مرحوم (اع) در شرح فرمايشى از سيّد مرحوم (اع) نقل شد. در اين فرمايش، تمام خصوصيات كلّى بزرگان و كاملين شيعه را بيان فرمودهاند.
و در قسمت دوم اين بحث، به بررسى مقامات چهارگانهى كلّى و نورانى ايشان پرداخته و به طور بسيار فشرده به اهمّ مطالب جلد چهارم كتاب مبارك »ارشادالعوام« اشاره شد.
۵- هدف از ارسال رسل »استبصار« است (دو قسمت)
در قسمت اول اين بحث، به اثبات اين مطلب پرداخته شد كه مقصود از ارسال پيامبران و نصب اوليا، به كمال رسانيدن انسانها است و دلايل اين مطلب بيان شد. در پايان اين قسمت، دورنمايى از سه بُعد دين ارائه شد و حاملين هركدام از ابعاد دين را توضيح داديم.
در قسمت دوم اين بحث، آخرين مطلب را ادامه داده و حاملين ظاهرى سه بُعد دين و نفس ناطقهى قدسيه را بيان كرديم.
۶- دين و ابعاد آن (دو قسمت)
بنابر مناسبت آخرين بحث، توضيح ابعاد دين را پيش كشيده و بعد از بيان مقدماتى به اصل بحث پرداختيم.
آن مقدمات عبارت بودند از: توضيح دين، دليل تقسيم دين به سه بُعد، توضيح معناى لغوى هريك از ابعاد و توضيح معناى اصطلاحى آنها بنا بر فرمايشى از آقاى مرحوم (اع).
در قسمت دوم، فرمايشى از سيّد مرحوم (اع) نقل شد كه در آن كليّات هركدام از ابعاد دين را بيان فرمودهاند. در ذيل هرفقره از عبارت ايشان، توضيحات تقريباً مفصّلى دربارهى موارد هربُعد بيان گرديد.
۷- مطلبى كلّى
در اين قسمت ، مطلب بسيار مهمّى را يادآور مىشويم كه در تمام بحثهاى مكتب استبصار، جارى است و اختصاصى به بحثهاى ذكر شده در قسمتهاى پيشين ندارد.
آن مطلب – كه به طور فشرده و اشارهوار بيان مىشود -، »لزوم ذاتى كردنِ« امر دين است.
منظور از ذاتىكردن، به حدّ باوررسانيدن است. هرقسم و هرمطلب از امور دين، بايد در ما به حدّى رسوخ كند كه مانند جزئى لاينفك در ما موجود باشد.
اگر بخواهيم »ذاتى كردن« و »به حدّ باور رسانيدن« اعتقادات را با تعبير ديگرى به كار ببريم، كلمهى »معرفت« جوابگو خواهد بود. معرفت يعنى شناخت و شناخت مطلبى وقتى حاصل مىشود كه از جهتهاى گوناگون آن امر براى شخص مسلّم شده باشد.
اثرهايى كه بر اين مطلب – ذاتىكردن و معرفت امور دينى – مترتّب است، بيش از حوصلهى اين قسمت است از اين جهت كليّاتى بيان مىشود.
اگر بخواهيم قاعدهاى كلّى براى معرفت امور دينى ارائه دهيم، چنين مىگوييم:
علم نفسانى + يقين عقلى = حلول روحالايمان در انسان = معرفت.
»علم نفسانى« آن است كه به امور دينى معتقد باشيم. در اين مرحله، عقيدهى ما از چيزهايى كه در كتابها خواندهايم و يا از اشخاص شنيدهايم درست شده است. در اين مرحله، اگر كسى شبههاى وارد آورد، قادر به جوابگويى نخواهيم بود و حيران مىشويم.
اما با ترقى، مرحلهى دوم يعنى »يقين عقلانى« در ما بالفعل مىشود. براى ورود به اين مرحله، نياز به تحقيق و پژوهش و تحصيل بصيرت است. و كسى كه به اين مرحله رسيد، شبههها در او اثر نخواهند كرد و در برابر هرشبهه و سؤالى، جوابهاى مستدلّ دارد. با ورود به اين مرحله، »روحالايمان« در او حلول مىكند (توضيح روحالايمان و روحالكفر در جاى خود مطرح شده است و نيازى به تكرار نيست) و با موجود شدن روحالايمان در شخص، براى او در امر دين »معرفت« حاصل شده است.
»يقين عقلى« در آخرالزمان موقعيت خاصى دارد و كسى كه در اين زمان به اين مرحله دستيابد، بايد خدا را شكر كند و روز به روز بر ترقّيات خود بيفزايد.
به همين مقدار در اين بحث اكتفا مىكنيم و كسانى كه خواستار توضيحات گستردهتر هستند، به كتب بزرگان و ديگر كتب مكتب مراجعه نمايند.